Դեպի անկախ դատական համակարգ. ալբանական փորձը

Ուղիղ մեկ տարի առաջ` այս օրերին, Ալբանիայի իրավապահ համակարգը շունչը պահած սպասում էր դատավորների որակավորման հանձնաժողովի վճռին. որոշվում էր դատական համակարգի ամենահնաբնակներից ու ազդեցիկ դեմքերից մեկի` Գանի Դիզդարիի ճակատագիրը:

Սահմանադրական դատարանի 70֊ամյա դատավորը կյանքի կեսից ավելին` շուրջ քառասուն տարի, առանցքային պաշտոններ էր զբաղեցրել իրավապահ համակարգում. եղել էր Գլխավոր դատախազի տեղակալ, փաստաբան, Վերաքննիչ դատարանի, ապա` Սահմանադրական դատարանի անդամ: Իրավաբանի փայլուն կարիերան, սակայն, թոշակի անցնելուց ընդամենը կես տարի առաջ անփառունակ ավարտ ունեցավ:

Վեթինգի անկախ հանձնաժողովը միաձայն որոշեց Դիզդարիին պաշտոնանկ անել անհայտ աղբյուրներից ստացած եկամուտների, ապօրինի հարստացման ու հանցավոր աշխարհին մոտ կանգնած զարմիկի հետ ջերմ կապեր ունենալու համար:

Դիզարիի պաշտոնանկությունը «ալբանական» վեթինգի ամենաաղմկահարույց որոշումներից էր, բայց ո՛չ առաջինը, ո՛չ էլ վերջինը:

Գործընթացը սկսել է հինգ տարի առաջ` Եվրամիության պահանջով: Բրյուսելը հարցը բավական կոշտ էր դրել` առանց դրա եվրոպական ընտանիքին անդամակցելու բանակցություններ չեն սկսվի:

«Մեզ պետք է ժողովրդավար Ալբանիա` անկախ դատական համակարգով, որը կարող է պայքարել կոռուպցիայի դեմ», - հայտարարում էր Գերմանիայի արտգործնախարար Ֆրանկ Վալտեր Շտայնմայերը:

Թեև սոցիոլոգիական հարցումները փաստում էին` ալբանացիների 70 տոկոսից ավելին չի վստահում իրավապահներին, վեթինգի գործընթացը շարունակ ձգձգվում էր դատախազների, դատավորների, ինչպես նաև վերջիններիս հետ համագործակցող որոշ ընդդիմադիր ուժերի «ջանքերով»: Դիմակայությունը երկար չշարունակվեց, և 2014-ից` խորհրդարանում ընդունված սահմանադրական փոփոխություններով ու օրենսդրական նախագծերով, մեկնարկեց իրավապահ համակարգի, այսպես ասած, առողջացման ու բյուրեղացման գործընթացը:

Հենց այդ ժամանակ արդեն ավելի քան հարյուր դատավոր ու դատախազ ինքնակամ հեռացավ` ստուգման չենթարվելու համար:

Քննություն անցած դատավորների ու դատախազների կեսից ավելին էլ ճանաչվեցին աշխատանքի համար ոչ պիտանի և հեռացվեցին համակարգից, ընդ որում` անվերադարձ:

Վեթինգի երեք չափանիշ

Օրենքն ամրագրում է` վեթինգը չհաղթահարելու դեպքում այլևս չես կարող արդարադատության ոլորտ վերադառնալ: Քննությունն, ընդհանուր առմամբ, անցկացվում է երեք չափորոշիչով`

• գույքի ու եկամուտների գնահատում
• քաղաքական ու հանցավոր աշխարհի հետ կապեր
• մասնագիտական հմտություններ

Հենց սկզբից ամենից հաճախ հնչող հարցն էր` ովքեր են թացը զտելու չորից, ովքեր են վերահսկելու, որ վեթինգը չվերածվի «վհուկների որսի»: «Ազատության» Բալկանական ծառայության ղեկավար Արբանա Վիշիքիդիչին պարզաբանում է` «նախ՝ գործընթացը հսկելու նպատակով Ալբանիա եկան Եվրամիության ու Միացյալ Նահանգների լավագույն փորձագետները, բացի այդ, մանրազնին մշակվեցին ու ներդրվեցին հստակ մեխանիզմներ` արդարությունն ու թափանցիկությունը երաշխավորելու համար»:

«Վեթինգի մասին օրենքը ընդունվեց 2016-ի օգոստոսին, և մինչ օրս ամենաերկարը եղել է հենց այդ` մեխանիզմների մշակման ու ներդրման փուլը: Դրա վրա ծախսվեց ողջ 2017-ը, և այդ ընթացքում էլ հաստատվեցին այն հանձնաժողովները, որոնք միջազգային հսկողությամբ պետք է վեթինգի ենթարկեին Ալբանիայի դատավորներին ու դատախազներին», - պատմում է Արբանա Վիշիքիդիչը:

Վեթինգային կառույցները

Ալբանիայի դեպքում վեթինգն իրականացվում է երկու կառույցների միջոցով` առաջինը կայացնում է որոշումները, երկրորդը` քննում է դրանց դեմ բողոքներն ու հայցերը: Ընդ որում, երկրորդ՝ այսպես կոչված Վերաքննիչ պալատի անդամները իրավասու են նաև քննել Բարձրագույն դատական խորհրդի, Բարձրագույն դատախազական խորհրդի և Արդարադատության բարձրագույն տեսուչի որոշումները, ինչպես նաև կարգապահական տույժի ենթարկել դատավորներին ու դատախազներին:

Ըստ օրենքի, այս երկու կառույցներում ընդգրկվելու, դատավորների ու դատախազների գործերը քննելու համար հայտարարվում է մրցույթ, որին կարող են մասնակցել դատական, դատախազական կամ փաստաբանական ոլորտում առնվազն 15 տարվա աշխատանքային փորձ ունեցող անձինք, եթե նախորդ տասը տարում քաղաքական պաշտոն չեն զբաղեցրել, քաղաքական որևէ կուսակցության չեն հարել, քրեական հետապնդման չեն ենթարկվել, 1990-ից առաջ Ազգային անվտանգության հետ չեն համագործակցել, գործակալ չեն եղել, մինչ մրցույթն էլ առնվազն երկու տարի չեն աշխատել որպես դատավոր, դատախազ կամ փաստաբան:

Մրցույթին ներկայացված հայտերը նախ քննում ու գնահատում է միջազգային դիտորդական խումբը, որտեղ ընդգրկված են եվրոպացի ու ամերիկացի նախկին դատավորներ, դատախազներ ու հեղինակավոր փորձագետներ:

Օրենքը ամրագրում է՝ նրանք պետք է առանց որևէ խոչընդոտի ստանան վեթինգին վերաբերող բոլոր տեղեկությունները փաստաթղթերը, իրենց հուզող հարցերի պատասխանները, մյուս կողմից, արձանագրում, որ միջազգային դիտորդները միայն նախնական գնահատական են տալիս և ընդամենը հսկում են գործընթացը:

Բուն վեթինգն իրականացնողների ընտրությունն անցնում է Ալբանիայի խորհրդարանում` երկու տարբեր հանձնաժողովների միջոցով, որտեղ, ի դեպ, ընդդիմությունն ու իշխանությունը հավասար ձայներ ունեն:

Քաղաքական ուժերից ու միջազգային դիտորդներից բացի վեթինգին նաև շարքային քաղաքացիներն են մասնակցում. նրանցից յուրաքանչյուրը կարող է գրավոր կամ բանավոր տեղեկություներ փոխանցել որակավորման հանձնաժողովներին՝ դատավորների ու դատախազների վերաբերյալ: Ընդ որում, անօրինականությունների մասին բարձրաձայնող ազդարարները պաշտպանվում են օրենքով և ազատվում են քերական հետապնդումից, անգամ, եթե ինչ-որ փուլում համագործակցել են օրինազանցների հետ:

«Համակարգն ամայացավ»

Ամփոփելով երեք տարի առաջ սկսված և այսօր էլ շարունակվող այս խաչաձև ստուգումները՝ Արբանա Վիշիդիքչին փաստում է՝ դատական համակարգից հեռացված դատավորների թիվն այնքան մեծ էր, որ ինչ-որ փուլում դատարանները ստիպված էին սառեցնել աշխատանքը:

Փաստացի, Ալբանիայի սահմանադրական դատարանն անցած տարի դարձել էր աշխարհի միակ բարձրագույն ատյանը, որտեղ գործող 9 դատավորներից ընդամենը երկուսն էին մնացել՝ մյուսները քննությունը չէին հաղթահարել:

«Այս երեք տարվա ընթացքում ամենամեծ խնդիրն ի հայտ եկավ 2018 թվականի կեսերին, համակարգն ամայացավ, քանի որ դատախազներից ու դատավորներից շատերը ճանաչվել էին աշխատանքի համար ոչ պիտանի: Եվ քանի որ դատախազներ ու դատավորներ չկային, քննությունները շատ դեպքերում ստիպված էին սառեցնել: Սակայն երկիրը պետք է անցնի այս ամենի միջով՝ ժողովրդավարության իր հիմնասյուներն ամրապնդելու ու զտելու համար: Դատական համակարգի վեթինգը օրենքի գերակայություն հաստատելու առաջին քայլն է, ինչից կշահի երկրի յուրաքանչյուր քաղաքացի», - ասում է «Ազատության» Բալկանական ծառայության ղեկավար Արբանա Վիշիքիդիչին:

Գործող դատավորներին ու դատախազներին վեթինգի ենթարկելուց հետո՝ անցած տարի, Ալբանիայում ձևավորվեցին նաև նոր կառույցներ՝ Բարձրագույն դատական խորհուրդ ու Բարձրագույն դատախազական խորհուրդ, որի անդամները պաշտոնը ստանձնելուց առաջ անցնում են ստուգման նույն մեխանիզմների միջով:

«Ալբանիան հանձնել է քննությունը». Հան

Դժվարին, երբեմն՝ վիճահարույց, բայց՝ խիստ անհրաժեշտ այս քայլերից հետո էր, որ Եվրամիության ընդարձակման հարցերով հանձնակատար Յոհանես Հանը օրերս հայտարարեց՝ Ալբանիան հաջողությամբ է հանձնել քննությունը, և Բրյուսելը պատրաստ է անդամակցության շուրջ բանակցություններ սկսել այդ երկրի հետ: - «Ալբանիան լայնածավալ փոփոխության ենթարկեց իր արդարադատության համակարգը, այդ թվում՝ դատախազներին ու դատավորներին վերստին գնահատելու միջոցով: Վեթինգի այս գործընթացը առանցքային նշանակություն ունի կոռուպցիան վերացնելու և արդարադատության նկատմամբ վստահությունը վերականգնելու հարցում», - ասել էր Հանը:

«Ինչ-որ մեկը կարող է հարցնել՝ արդյոք սա վհուկների որս չէ՞, ինչպես ոմանք էին պնդում սկզբում: Գուցե: Դժվար է՞ր՝ այո: Արժե՞ր գնալ դրան՝ ես կասեմ՝ հարյուր տոկոս, քանի որ Ալբանիան այժմ պատրաստվում է Եվրամիության անդամակցությանը, և ըստ վերջին տեղեկությունների, այդ բանակցությունները կսկսվեն արդեն այս ամառ», - ասում է Արբանա Վիշիքիդիչին:

Ակնկալվում է, որ Բալկանյան թերակղզում ընկած այս պետությունը, որն ի դեպ, Հայաստանին շատ նման է բնակչության թվով՝ մոտ երեք միլիոն, տարածքով՝ մոտ 28 հազար քառակուսի կմ, այս ամռանն արդեն կսկսի պաշտոնական բանակցությունները Եվրամիության լիիրավ անդամ դառնալու շուրջ: