«Ազատություն» ռադիոկայան. - Արդեն իսկ հայտնի է, որ խորհրդարանի` մեծությամբ երկրորդ, երրորդ եւ չորրորդ խմբակցությունները` «Բարգավաճ Հայաստան»-ը, Հայ ազգային կոնգրեսը եւ Դաշնակցությունը չեն մասնակցելու այս նախագահական ընտրություններին։ Եվ արդեն իսկ կարելի է կանխատեսել, որ այս ընտրությունները լինելու են այնքան էլ, կարելի է ասել, ոչ մրցակցային։ Այս իմաստով, ունե՞ք արդյոք մտորելու իմաստ, թե ինչպե՞ս եղավ այսպես, որ, կարելի է ասել, հիմնական քաղաքական ուժերից շատերը որոշեցին չմասնակցել ընտրություններին։
Տիգրան Մուկուչյան. - Քաղաքական ուժերը, ըստ էության, հանդես են եկել որոշակի հայտարարություններով, յուրաքանչյուր քաղաքական ուժ իր տեսակետները ներկայացրել է հանրությանը, այդ թվում` նշելով, որ վերջիններս հրաժարվում են մասնակցել նախագահական ընտրություններին։ Բայց պետք է նկատի ունենալ, որ տեղեկանքներ ստանալու համար, որովհետեւ քաղաքացիները մինչեւ առաջադրման փաստաթղթեր ներկայացնելը դիմում են` ստանալու համապատասխան տեղեկանքներ, շուրջ 14-15 քաղաքացիներ դիմել են նման փաստաթղթեր ստանալու։
«Ազատություն». - Քաղաքական կենսագրություն այդքան էլ չունեցող քաղաքացիներ կան, մեզ ոչինչ չասող ազգանուններ...
Մուկուչյան. - Համենայն դեպս, այդտեղ կան նաեւ այնպիսի քաղաքացիներ, որոնք ունեն նաեւ քաղաքական կենսագրություն, օրինակ` Պարույր Հայրիկյանը, Հրանտ Բագրատյանը, Րաֆֆի Հովհաննիսյանը։ Կան նաեւ քաղաքացիներ, որոնք, իհարկե, նրանց մի մասը, նույնիսկ մինչ այս հանրությանը ուղղակի, հավանաբար, ծանոթ էլ չի եղել` նկատի ունեմ լայն հանրությանը։ Այս առումով, ես կարծում եմ, որ, այնուամենայնիվ, համենայն դեպս, թերեւս մրցակցություն կլինի ընտրությունների ժամանակ։
«Ազատություն». - Լո՞ւրջ մրցակցություն։
Մուկուչյան. - Այս պահին, գիտեք, խոսել լուրջ մրցակցության մասին շատ դժվար է, որովհետեւ մենք ունենալու ենք առաջադրման փուլ, գրանցման փուլ, նախընտրական քարոզչության փուլ, եւ այդ ընթացքում, կարծում եմ, արդեն կուրվագծվի, թերեւս, ինչպիսին կլինի նաեւ այդ մրցակցությունը` այն կլինի լուրջ, կլինի ոչ լուրջ... Բայց պետք է նկատի ունենալ մի բան, որ, համենայն դեպս, քաղաքական ուժերի հայտարարությունները, որոնք եղել են, դրանք եղել են բացառապես քաղաքական, ըստ էության, բնույթի հայտարարություններ, եւ ես կարծում եմ, որ, համենայն դեպս, զուտ Ընտրական օրենսգրքի տեսանկյունից դա չի արվել, չգիտեմ, արգելված, ասենք, մեթոդի կիրառման ազդեցությամբ պայմանավորված։
«Ազատություն». - Թույլ տվեք, այդ դեպքում, ես մեջբերեմ մի հայտարարություն ընտրություններին չմասնակցելու վերաբերյալ, որով հանդես եկավ, մասնավորապես, Դաշնակցությունը` փոխներկայացուցիչ Աղվան Վարդանյանը, թվարկելով պատճառները, թե ինչու իրենք չեն մասնակցելու ընտրություններին. ասաց, որ նպատակահարմար չեն համարում ընտրություններին ինքնանպատակ մասնակցել եւ ընտրակաշառքով եւ այլ հանգամանքներով արդեն կանխորոշված ելքով ընտրական սցենարին մաս կազմել` մեկ, եւ լուրջ քաղաքական ուժերն իրենց դիրքորոշումներն ու մոտեցումները չեն ներկայացնում եւ իրականություն չեն դարձնում ընտրությունները քարոզարշավի միջոցով։ Արդյո՞ք սրանք զուտ քաղաքական դրդապատճառներ են։
Մուկուչյան. - Գիտեք, ամբողջ խնդիրը կայանում է հետեւյալում, որ մենք նույնիսկ մինչեւ ընտրական գործընթացը սկսելը` նկատի ունեմ նախագահական ընտրությունները, մինչեւ այդ մենք ունեցանք նաեւ տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրություններ։ Սա մի տեսակ, կարծեք թե, ընդունված, այսպես, շաբլոն մոտեցում է դարձել, երբ ընտրությունները չսկսված` բոլորը սկսում են, չգիտես ինչու, խոսել ընտրախախտումների մասին։
Մենք նաեւ, օրինակ, նույն ՏԻՄ ընտրությունների ժամանակ, մենք ունեցանք իրավիճակ, երբ տվյալ քաղաքական ուժը ընդհանրապես որեւէ թեկնածու չէր առաջարկել, ընդհանրապես չէր մասնակցում ընտրություններին, ընդհանրապես որեւէ մասնակցություն չունեցավ, տեղամասերում չունեցավ վստահված անձեր եւ այլն, բայց արվում էին բացարձակ դատողություններ` կապված ընտրությունների, օրինակ, ոչ լեգիտիմության վերաբերյալ եւ այլն։ Խոսքը, մասնավորապես, վերաբերում է պարոն Լեւոն Զուրաբյանի արած հայտարարություններին, որ չկային տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրություններ։
Միանգամից տրամաբանական հարց է առաջանում. համայնքների մեկ քառորդում ընտրվել էին նոր համայնքի ղեկավարներ, համայնքների 80 տոկոսում առկա էր եղել այլընտրանքային թեկնածու, եղել էր բավականին մեծ մրցակցություն, շատ համայնքներում բոլորին էին հայտնի, թե ինչպիսի մեծ մրցակցությամբ էին ընթանում այդ ընտրությունները։ Եվ նաեւ ավելին ասեմ` կային, օրինակ, քաղաքացիներ, որոնք առաջադրվել էին համայնքի ավագանու անդամ` 6 քաղաքացիներ, որոնց կուսակցական պատկանելիությունը Հայոց համազգային շարժում էր, որոնցից 3-ը ընտրվեցին. գոնե այս պարագայում բացարձակ դատողություններ անելիս պետք է գոնե այս մարդկանց իրավունքները, ասենք, հաշվի առնել, գոնե հաշվի առնել այս իրողությունը։
Դրա համար, գիտեք, հիմա մի բան է իրական պատճառը, մի այլ բան, երեւի, քաղաքական ամենատարբեր տեսակի հայտարարությունները։ Որովհետեւ եթե մենք խոսում ենք առաջիկա ընտրակաշառքի, չգիտեմ, ընտրախախտման եւ այլնի մասին, նախ` օրենքը տվել է բոլոր հնարավորությունները, եւ ես կարծում եմ, այսօր այդ հնարավորությունները լիարժեք հնարավոր են դարձնում յուրաքանչյուրին վերահսկողություն իրականացնելու, ու, կարծում եմ, ազատորեն կարող են օգտվել այդ իրավունքներից` պայքարելով ցանկացած չարաշահման դեմ։
«Ազատություն». - Ես ուզում եմ ուշադրություն դարձնել, որ այս անգամ, հակառակը, սպասումները մի առումով, սրտին մխիթարանք շարքից, նույնիսկ լավատեսական են. համարում են, որ քանի որ լուրջ մրցակից չունի, մրցակիցներ չունի գրեթե իշխանությունը այս ընտրություններում, գուցե ձեռնպահ կմնա ապավինելու օլիգարխիային, թաղի հեղինակությունների ծառայություններին, ընտրակաշառքներին, եւ գուցե մրցակցային չեն լինի, բայց` գուցե ավելի ազատ, արդար ու թափանցիկ։ Համարո՞ւմ եք արդյոք, որ այս լավատեսությունը գուցե արդարացված է, թե՞...
Մուկուչյան. - Ես կարծում եմ, ամեն դեպքում, անկախ այն հանգամանքից, թե ինչ թեկնածուների կազմ մենք կունենանք, այնուամենայնիվ, հիշում ենք, որ նաեւ կային առաջարկություններ ԵԱՀԿ/ԺՀՄԻԳ [ԵԱՀԿ-ի Ժողովրդավարական հաստատությունների եւ մարդու իրավունքների գրասենյակ] դիտորդական առաքելության զեկույցում, դրանց մի մասը վերաբերում էր նաեւ ձեր հիշատակած խնդիրներին, առանձին դեպքերում դրանցով պայմանավորված ինչ-ինչ չարաշահումների եւ այլն։
Այս բոլորը այս ընթացքում, այսինքն` համապետական ընտրություններից հետո, Ազգային ժողովի ընտրություններից հետո, այս բոլոր խնդիրները դարձել են մանրակրկիտ քննարկման առարկա, եւ, բնական է, յուրաքանչյուր հարցի վերաբերյալ մենք ինքներս էլ հակված ենք գտնելու, որոնելու, ներդնելու նոր մոտեցումներ, նոր լուծումներ, որոնք իսպառ կբացառեն նկատված այն թերությունները, որոնք գրանցվել էին Ազգային ժողովի ընտրությունների ժամանակ։ Եվ ես, թերեւս, համոզված արդեն կարող եմ պնդել, որ առաջիկա ընտրությունների ժամանակ այն նկատված խախտումները, որոնք որ նկատվել են եւ այլն, գիտեք, խոսել իսպառ բացառելու համար ամեն ինչ, այսպես, իդեալականացնել, մի վայրկյան եթե մտածենք այդպես, իհարկե, դա որեւէ ընտրական համակարգում անգամ անհնար է, որովհետեւ միշտ կգտնվի, ենթադրենք, մեկ-երկու քաղաքացի, որոնք կփորձեն ինչ-ինչ չարաշահումներ անել, բայց այն, որ նկատված թերությունները, խախտումները եւ այլն, դրանք լինելու են հիմնական ուշադրության կենտրոնում, եւ ձեռնարկվելու է բոլոր միջոցները նման երեւույթները կանխելու եւ ընդհուպ փորձելու բացառել, ուրեմն, նմանատիպ ցանկացած դրսեւորումներ, դա, հաստատ, փաստ է լինելու, եւ կնկատվի նաեւ։
«Ազատություն». - Մի քիչ առաջ եմ անցնում, բայց արդյո՞ք արդեն իսկ խախտում է, որ դեռ չսկսած նախընտրական քարոզարշավը, օրինակ, նախագահը ընդունեց արդեն իսկ Ռամկավար ազատական կուսակցության ներկայացուցիչներին իր աշխատավայրում, որոնք հայտարարեցին աջակցության մասին. սա մշտապես ընտրություններին հետեւող Ռուբեն Թորոսյանի դիտարկումն էր, որ սա Ընտրական օրենսգրքի 18-րդ հոդվածի 6-րդ կետի պահանջների խախտում է։
Մուկուչյան. - Ես կարծում եմ` ե՛ւ մեր համար, ե՛ւ անգամ ընտրությունների գործընթացին հետեւող` նույնիսկ Ազգային ժողովի ընտրությունների ժամանակ հետեւող դիտորդների համար մի բան շատ պարզ էր, այսինքն, այդ պարոն Թորոսյանի խիստ կամայական ու յուրօրինակ մեկնաբանումներն ու ընկալումներն էին Ընտրական օրենսգրքի նկատմամբ։
Նախ, առաջինը, պետք է, երեւի թե, նկատել, որ, համենայն դեպս, Ընտրական օրենսդրությունը, որը հանդիսանում է ընտրական իրավունքի, այսպես ասենք` գիտության առարկան, վերջին հաշվով, գիտություն է եւ մի քիչ երեւի ավելի խորը մասնագիտական մոտեցում է պահանջում, եւ ոչ թե խիստ յուրօրինակ ու կամայական մեկնաբանումներ, երբ մենք չունենք սկսված նախընտրական քարոզարշավ, ավելին՝ երբ այն փուլը, որի մասին վերջինս խոսում էր, անգամ առաջադրումները սկսված չէին։
Հիմա շատ տրամաբանական հարց է՝ եթե չկա անգամ առաջադրում, դեռ չեմ խոսում գրանցման մասին, չեմ խոսում նախտընտրական քարոզչության մասին, նման պարագայում որեւէ մեկը չի կարող դատողություն անել, թե ովքեր են լինելու առաջիկայում այդ թեկնածուները, որպեսզի հետեւի բոլորի գործողություններին եւ դրանցով պայմանավորված դատողություններ անի։
«Ազատություն»․ - Սերժ Սարգսյանի առաջադրման մասին հայտնի էր շաբաթներ առաջ։
Մուկուչյան․ - Համենայնդեպս, այստեղ ընդհանրապես ընտրախախտման մասին խոսք լինել չի կարող, որովհետեւ Ընտրական օրենսգիրքը խիստ հստակ ուրվագծել է այն ժամանակահատվածը, որի ընթացքում գործում են նախընտրական քարոզչության համար սահմանված սահմանափակումները։
«Ազատություն»․ - Գալիք ընտրությունների հետ կապված եւս մեկ մտավախություն կա, որ քաղաքական հիմնական դերակատարների չմասնակցության հետեւանքը կլինի նաեւ ընտրողների ցածր մասնակցությունը։ Կարո՞ղ ենք նման կանխատեսում անել։
Մուկուչյան․ - Դժվար է նման կանխատեսում անել։ Այնուամենայնիվ, պետք է նկատի ունենալ մի բան, որ Ազգային ժողովի ընտրությունների ժամանակ, երբ մենք նայում էինք քաղաքական ուժերին, որոնք որ մասնակցում էին, պետք է ընկալել, որ այդ քաղաքական ուժերից յուրաքանչյուրը ուներ համախոհների բավականին մեծ բանակ, եւ քաղաքական ուժերից յուրաքանչյուրը անում էր ամեն ինչ, որպեսզի իր ընտրողներին քարոզեր, որպեսզի վերջիններս գային ընտրական տեղամասեր, մասնակցեին քվեարկությանը եւ այլն։ Իհարկե, հիմա այս գործոնը չի լինելու։
Մյուս կողմից, նաեւ ձմռան խնդիր կա, որովհետեւ նախորդ ընտրությունները մենք անցկացնում էինք մայիսին։
Այսինքն, այստեղ կան գործոններ, որոնք որոշակի ազդեցություն, թերեւս, կունենան։ Բայց թե ինչպիսին կլինի ակտիվությունը` դա երեւի պայմանավորված կլինի նաեւ ընտրապայքարով եւ նախընտրական քարոզարշավի գործընթացներով, որոնք հետագայում կնպաստեն մասնակցության թվի աճին կամ պակասեցմանը։
«Ազատություն»․ - Ընտրությունից ընտրություն գրեթե միշտ ընդդիմությունը պնդում է, որ իշխանությունները ընտրությունները կեղծում են բացակաների, մահացածների, ուռճացված ցուցակների միջոցով։ Վերջերս հայտարարվեց, որ 15 հազարով ավելացել է ընտրողների թիվը, եւ թիվ 1 ընտրատարածքում անցկացված լրացուցիչ ընտրություններից հետո մեր գործընկերը նույնիսկ փորձել էր գտնել ընտրացուցակում նշված մի հասցե, որը ընդհանրապես գոյություն չէր ունեցել։ Ճիշտ է, դա Անձնագրային եւ վիզաների վարչության խնդիրն է, բայց որպես ընտրական գործընթացները վերահսկող` ԿԸՀ-ն ի՞նչ է անում այս ուղղությամբ, որպեսզի մինիմումի հասցնի նման փաստերը։
Մուկուչյան․ - Այդ հայտարարությունները մեզ էլ են ծանոթ, որովհետեւ, չգիտես ինչու, այդ դեպքերում կիրառվում էր «ուռճացում» տերմինը։ Նախ ասեմ, որ նշված տերմինի օգտագործումը այս պարագայում ընդհանրապես անընդունելի է, որովհետեւ «ուռճացում» բառը, գոնե եթե նայում ենք այդ բառի ստուգաբանությանը, պարզ է դարձնում մի բան․ այսինքն՝ կա ինչ-որ մի երեւույթ, որը ուռճացվել է, այսինքն` ընդլայնվել է վերջինիս ծավալը։ Սա է ուռճացումը։ Այստեղ ընդհանրապես ուռճացման մասին խոսք լինել չի կարող, որովհետեւ թիվ մեկ խնդիրը դա այն մեթոդն է, որով կազմվում են ընտրողների ցուցակները։
Կան տարբեր մեթոդներ։ Կա մեթոդ, որի համար հիմք են վերցվում Բնակչության պետական ռեգիստրում գրանցվածների տվյալները, ինչպես մեզ մոտ է արվում։ Կան երկրներ, որոնք, օրինակ, ընտրություններից 6 ամիս առաջ հայտարարում են, որ այն անձինք, ովքեր ցանկանում են մասնակցել ընտրություններին, պետք է դիմեն, եւ վերջիններիս տվյալների հիման վրա վրա կազմում են առանձին ընտրական ցուցակներ։
Ինչ վերաբերում է 15 հազար աճին Ազգային ժողովի ընտրությունների հետ համեմատած, դրա վերաբերյալ Ոստիկանության վիզաների եւ անձնագրային վարչությունը նաեւ մանրամասն պարզաբանում ներկայացրեց, թե յուրաքանչյուր թվի աճը ինչով է պայմանավորված։ Դա մի դեպքում 18 տարին լրանալն էր, մի դեպքում՝ քաղաքացիություն ստացողների թիվն էր, եւ այս պարագայում, եթե առաջանում է ինչ-որ թվի ավելացում, նվազեցում, յուրաքանչյուր պարագայում պետք է հասկանալ՝ իսկ ինչո՞ւ է ավելացել, եւ եթե այդ ամենի ողջամիտ պարզաբանում է, կարծում եմ` պետք է ողջամտորեն ընդունել դա։
Ավելին ասեմ՝ վերջին շրջանում մենք մասնակցել ենք տարբեր տեղերում ընտրությունների, նկատի ունեմ միջազգային փորձը այս առումով, եղել են նաեւ դեպքեր, երբ ընտրողների ցուցակներում առկա են եղել ե՛ւ մահացածների անուններ, առկա են եղել ոչ ճիշտ հասցեներ, եւ այլն։ Սա իսպառ բացառել ու ստանալ իդեալական ցուցակ անհնար է, թեկուզեւ այն պատճառով, որ քվեարկության նախորդ օրը կարող են մարդիկ մահանալ եւ նրանց անունները, բնական է, լինելու են ցուցակում։
Այստեղ կարեւոր երկրորդ խնդիրն է, որ այն անձինք, ում անունները ներառված են ցուցակում, բայց իրենք ֆիզիկապես բացակայում են Հայաստանի Հանրապետությունից, նրանք չմասնակցեն քվեարկությանը։ Սրանք տարբեր խնդիրներ են, որովհետեւ եթե մենք ունենք անգամ ցուցակ, որը իրենում ունի բավականին շատ թերություններ, բայց, ենթադրենք, այդ ցուցակից գալիս է մասնակցելու երեք քաղաքացի, ոչ մեկի մոտ խնդիր չի առաջանա, որովհետեւ այդ քաղաքացիները բնակվում էին, եկան ներկայացան, գնացին։
Հետեւաբար, այս պարագայում պետք է նայել, որ ընտրական գործընթացի նկատմամբ վերահսկողություն կա՞, թե՞ չկա։ Իսկ ես կարծում եմ, որ բոլոր հնարավոր մեխանիզմները կան լիարժեք վերահսկելու։
«Ազատություն»․ - Դարձյալ թիվ 1 ընտրատարածքի մասին․ այդ ընտրատարածքում թեկնածու Ստյոպա Սաֆարյանը, երբ գնում էր Սահմանադրական դատարան ընտրությունների օրինականությունը վիճարկելու, հիմք էր ընտրել ընտրողների անձնագրերի դրոշմակնիքների անհետացումը։ Որոշ դեպքերում 10-15 րոպե հետո դրոշմակնիքները անհետացել են։ Դուք պարզաբանում տվեցիք, որ հիմա զբաղվում եք դրանով։ Բայց, ի վերջո, կարելի՞ է բացառել, որ նախագահական ընտրություններում նման խնդիրներ չեն առաջանալու։
Մուկուչյան․ - Թանաքանյութի հետ կապված, մոտ 15-16 տեսակի նոր նմուշներ ենք ստացել, որոնք բոլորը փորձարկել ենք, ընտրվել է լավագույնը։ Թանաքանյութը կստացվի, կհրավիրենք ե՛ւ զանգվածային լրատվամիջոցների ներկայացուցիչներին, ե՛ւ դիտորդներ, ե՛ւ վստահված անձինք, բոլորը կտեսնեն ինչ թանաքանյութ է։ Այդ թանաքանյութը համապատասխան կպահեստավորվի։ Յուրաքանչյուրին կտրվի նաեւ կնքվելուց հետո այդ դրոշմակնիքի թանաքի պահպանման վայրի կնքված լինելը հավաստել նաեւ սեփական ստորագրությամբ, որպեսզի համոզվեն, որ հենց այդ թանաքներն են տրամադրվելու տեղամասերին։
Բացի դրանից, մենք դա դարձնելու ենք առանձին նյութ նաեւ ուսումնական մեր ամբողջ գործընթացի, որովհետեւ հունվարի 20-ից հետո, երբ արդեն կձեւավորվեն տեղամասային ընտրական հանձնաժողովները, մենք նախատեսում ենք մոտ 16 հազար քաղաքացիների ուսուցում 19 օրում՝ տեղամասային ընտրական հանձնաժողովների, եւ կոմպոնենտներից մեկը լինելու է այս խնդիրը։
Կտպագրենք առանձին ուղեցույց, որը կվերաբերի բացառապես թանաքանյութի օգտագործմանը` սկսած թանաքի ճիշտ թափահարումից, վերջացրած դրոշմակնքման գործով: Րոպեներ կան այնտեղ, որովհետեւ իրականում ինքը բավականին սպեցիֆիկ նյութ է, եւ, օրինակ, տեխնիկական նկարագրում ամրագրված է, որ թանաքանյութը առնվազն յոթ րոպե պետք է թափահարվի: Սպեցիֆիկ քիմիական նյութ է, որը եթե պետք է ապահովի այդ նորմալ արդյունքը, բնական է, որոշակի պահպանման եւ ճիշտ օգտագործման կանոնները պետք է պահպանել:
«Ազատություն». - Կարծում եք` հարցը դրանով կլուծվի՞:
Մուկուչյան. - Ես կարծում եմ, որ այս անգամ ձեռնարկված բոլոր միջոցները, նաեւ հաշվի առնելով նախկին փորձի հիման վրա իրականացված թանաքանյութի որակի բարելավման աշխատանքները, կբերեն նրան, որ առաջիկայում այս խնդիրը ընդհանրապես չի կարող լինել:
Ինչ վերաբերում է ընդհանուր ընտրություններին, վկայակոչեցիք թիվ 1 ընտրատարածքը, ես ինքս եղել եմ այդ ընտրատարածքի մոտ 22 տեղամասերում. փաստեցինք, որ անգամ այն տեղամասերում, որտեղ նման խնդիրներ էին առաջացել, իսկ դրանք եղել են խիստ մասնավոր դեպքեր, թեկնածու Ստյոպա Սաֆարյանի վստահված անձինք փաստում էին, որ իրենց լիակատար իրավունք է տրված վերահսկելու ամբողջը, եւ իրենք չեն հայտնաբերել գեթ մեկ դեպք, երբ քաղաքացին երկրորդ անգամ գա քվեարկելու:
«Ազատություն». - Խոստումներ են տրվել Եվրամիությանը, Եվրամիությունը ակնկալում է արդար, թափանցիկ ընտրություններ, եւ ամեն ընտրության ժամանակ խոսվում է ընտրությունից առաջ քաղաքական կամքի մասին: Այսինքն, եթե ընտրություններում թերանում են, պատճառը քաղաքական կամքի բացակայությո՞ւնն է, ո՞րն է պատճառը:
Մուկուչյան. - Նախորդ ընտրությունների հետ կապված եթե մենք, այնուամենայնիվ, նկատի ունեինք ինչ-ինչ դեպքեր, ինչ-ինչ հանգամանքներ, որոնք տեղի են ունենում, դրանք չի կարելի երբեւէ որակել ինստիտուցիոնալ բնույթի խախտումներ, կամ որ դրանք եղել են ուղղորդված, մասսայական բնույթ կրող խախտումներ: Առանձին դեպքեր միշտ էլ հնարավոր են, դրա համար ե՛ւ Քրեական օրենսգիրքը, ե՛ւ Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ օրենսգիրքը նախատեսել են նորմեր եւ այդ երեւույթների դեմ պայքարելու ընթացակարգեր:
Ինչ վերաբերում է քաղաքական կամքին, ապա քաղաքական կամքի դրսեւորում է հենց, որ տեղի չեն ունենում ինստիտուցիոնալ բնույթ կրող, ուղղորդված խախտումներ: Ես կարծում եմ, որ այն առկա է եղել Ազգային ժողովի ընտրությունների ժամանակ, եւ հենց դա էր պատճառը, որ արձանագրվեց առաջընթաց նախորդ բոլոր ընտրությունների նկատմամբ: Ես համոզված կարող եմ պնդել, որ այն լիարժեք ծավալով գործելու է նաեւ առաջիկա համապետական ընտրությունների ժամանակ:
«Ազատություն». - Բայց նույն Ազգային ժողովի ընտրությունների վերաբերյալ ԵԱՀԿ/ԺՀՄԻԳ-ի հաշվետվության մեջ արձանագրված է, որ վստահության բացակայությունը քաղաքական կուսակցությունների եւ ընտրական գործընթացների ներգրավման նկատմամբ լուրջ խնդիր է: Այս առումով կարծես առաջընթաց չկա: Հասարակությունը վստահո՞ւմ է ընտրական ընտրական գործընթացներին:
Մուկուչյան. - Իրականում, իհարկե, ընտրական համակարգի նկատմամբ վստահությունը խիստ կարեւոր գործոններից մեկն է, եւ ես կարծում եմ, որ այստեղ անելիք ունեն ոչ միայն պետական մարմինները: Այստեղ խնդիր եւ անելիք ունի մեր ողջ հասարակությունը: Որովհետեւ ես ինքս եղել եմ բազմաթիվ եվրոպական երկրներում, հետեւել ենք ընտրական գործընթացներին, եւ, ցավոք, ես չեմ հանդիպել որեւէ դեպք, երբ ընտրական գործընթացը չսկսած` քաղաքական ուժերը խոսեն ոչ թե հնարավոր ընտրախախտումների դեմ պայքարի մասին, այլ խոսեն, որ, միեւնույն է, ամեն ինչ խախտվելու է:
«Ազատություն». - Փորձն է ստիպում հոռետես լինել:
Մուկուչյան. - Գիտեք, այստեղ փորձի խնդիր չէ: Թանաքանյութի մասին էինք մենք խոսում: Բազմաթիվ առիթներով բոլորը քննադատում էին, դրա տակ ամենատարբեր տեսակի շահարկումներ էին դրվում, որ դա արվել է միտումնավոր, հյուսվում էին ամենատարբեր տեսակի տեսակետներ եւ այլն, բազմաթիվ անգամ պարզ, հրապարակային հայտարարել ենք` եթե որեւէ մեկը կարծում է, որ ԿԸՀ-ն ինչ-որ բանում թերացել է, ԿԸՀ-ն ձեռք չի բերել այն նյութը, որը պետք է ձեռք բերեր, խնդրեմ, դուք բերեք այդ նյութը, օգնեք, եկեք աջակցեք, ազատ ենք ցանկացած համագործակցության:
Ես կարծում եմ, այս պարագայում շատ կարեւոր է այդ խնդիրը, որ, օրինակ, երբ ընտրական գործընթացը սկսվում է, եւ գործընթացին մասնակցող բոլոր քաղաքական ուժերին տրված են նման լայն հնարավորություններ, ապա առաջին հերթին պետք է մտածել ոչ թե դեռեւս չսկսված ընտրական գործընթացի վերաբերյալ անել խիստ բացասական դատողություններ, այլ ընդհակառակը` ճիշտ կերպ մտածել իրենց տրված իրավունքների իրականացման մասին, ինչը կհանգեցնի նրան, որ վերահսկելիությունը ավելի կմեծանա, իսկ դրանով պայմանավորված` նաեւ հնարավոր չարաշահումների հնարավորությունը [կնվազի]:
Տիգրան Մուկուչյան. - Քաղաքական ուժերը, ըստ էության, հանդես են եկել որոշակի հայտարարություններով, յուրաքանչյուր քաղաքական ուժ իր տեսակետները ներկայացրել է հանրությանը, այդ թվում` նշելով, որ վերջիններս հրաժարվում են մասնակցել նախագահական ընտրություններին։ Բայց պետք է նկատի ունենալ, որ տեղեկանքներ ստանալու համար, որովհետեւ քաղաքացիները մինչեւ առաջադրման փաստաթղթեր ներկայացնելը դիմում են` ստանալու համապատասխան տեղեկանքներ, շուրջ 14-15 քաղաքացիներ դիմել են նման փաստաթղթեր ստանալու։
«Ազատություն». - Քաղաքական կենսագրություն այդքան էլ չունեցող քաղաքացիներ կան, մեզ ոչինչ չասող ազգանուններ...
Մուկուչյան. - Համենայն դեպս, այդտեղ կան նաեւ այնպիսի քաղաքացիներ, որոնք ունեն նաեւ քաղաքական կենսագրություն, օրինակ` Պարույր Հայրիկյանը, Հրանտ Բագրատյանը, Րաֆֆի Հովհաննիսյանը։ Կան նաեւ քաղաքացիներ, որոնք, իհարկե, նրանց մի մասը, նույնիսկ մինչ այս հանրությանը ուղղակի, հավանաբար, ծանոթ էլ չի եղել` նկատի ունեմ լայն հանրությանը։ Այս առումով, ես կարծում եմ, որ, այնուամենայնիվ, համենայն դեպս, թերեւս մրցակցություն կլինի ընտրությունների ժամանակ։
«Ազատություն». - Լո՞ւրջ մրցակցություն։
Մուկուչյան. - Այս պահին, գիտեք, խոսել լուրջ մրցակցության մասին շատ դժվար է, որովհետեւ մենք ունենալու ենք առաջադրման փուլ, գրանցման փուլ, նախընտրական քարոզչության փուլ, եւ այդ ընթացքում, կարծում եմ, արդեն կուրվագծվի, թերեւս, ինչպիսին կլինի նաեւ այդ մրցակցությունը` այն կլինի լուրջ, կլինի ոչ լուրջ... Բայց պետք է նկատի ունենալ մի բան, որ, համենայն դեպս, քաղաքական ուժերի հայտարարությունները, որոնք եղել են, դրանք եղել են բացառապես քաղաքական, ըստ էության, բնույթի հայտարարություններ, եւ ես կարծում եմ, որ, համենայն դեպս, զուտ Ընտրական օրենսգրքի տեսանկյունից դա չի արվել, չգիտեմ, արգելված, ասենք, մեթոդի կիրառման ազդեցությամբ պայմանավորված։
«Ազատություն». - Թույլ տվեք, այդ դեպքում, ես մեջբերեմ մի հայտարարություն ընտրություններին չմասնակցելու վերաբերյալ, որով հանդես եկավ, մասնավորապես, Դաշնակցությունը` փոխներկայացուցիչ Աղվան Վարդանյանը, թվարկելով պատճառները, թե ինչու իրենք չեն մասնակցելու ընտրություններին. ասաց, որ նպատակահարմար չեն համարում ընտրություններին ինքնանպատակ մասնակցել եւ ընտրակաշառքով եւ այլ հանգամանքներով արդեն կանխորոշված ելքով ընտրական սցենարին մաս կազմել` մեկ, եւ լուրջ քաղաքական ուժերն իրենց դիրքորոշումներն ու մոտեցումները չեն ներկայացնում եւ իրականություն չեն դարձնում ընտրությունները քարոզարշավի միջոցով։ Արդյո՞ք սրանք զուտ քաղաքական դրդապատճառներ են։
Մուկուչյան. - Գիտեք, ամբողջ խնդիրը կայանում է հետեւյալում, որ մենք նույնիսկ մինչեւ ընտրական գործընթացը սկսելը` նկատի ունեմ նախագահական ընտրությունները, մինչեւ այդ մենք ունեցանք նաեւ տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրություններ։ Սա մի տեսակ, կարծեք թե, ընդունված, այսպես, շաբլոն մոտեցում է դարձել, երբ ընտրությունները չսկսված` բոլորը սկսում են, չգիտես ինչու, խոսել ընտրախախտումների մասին։
Մենք նաեւ, օրինակ, նույն ՏԻՄ ընտրությունների ժամանակ, մենք ունեցանք իրավիճակ, երբ տվյալ քաղաքական ուժը ընդհանրապես որեւէ թեկնածու չէր առաջարկել, ընդհանրապես չէր մասնակցում ընտրություններին, ընդհանրապես որեւէ մասնակցություն չունեցավ, տեղամասերում չունեցավ վստահված անձեր եւ այլն, բայց արվում էին բացարձակ դատողություններ` կապված ընտրությունների, օրինակ, ոչ լեգիտիմության վերաբերյալ եւ այլն։ Խոսքը, մասնավորապես, վերաբերում է պարոն Լեւոն Զուրաբյանի արած հայտարարություններին, որ չկային տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրություններ։
Միանգամից տրամաբանական հարց է առաջանում. համայնքների մեկ քառորդում ընտրվել էին նոր համայնքի ղեկավարներ, համայնքների 80 տոկոսում առկա էր եղել այլընտրանքային թեկնածու, եղել էր բավականին մեծ մրցակցություն, շատ համայնքներում բոլորին էին հայտնի, թե ինչպիսի մեծ մրցակցությամբ էին ընթանում այդ ընտրությունները։ Եվ նաեւ ավելին ասեմ` կային, օրինակ, քաղաքացիներ, որոնք առաջադրվել էին համայնքի ավագանու անդամ` 6 քաղաքացիներ, որոնց կուսակցական պատկանելիությունը Հայոց համազգային շարժում էր, որոնցից 3-ը ընտրվեցին. գոնե այս պարագայում բացարձակ դատողություններ անելիս պետք է գոնե այս մարդկանց իրավունքները, ասենք, հաշվի առնել, գոնե հաշվի առնել այս իրողությունը։
Դրա համար, գիտեք, հիմա մի բան է իրական պատճառը, մի այլ բան, երեւի, քաղաքական ամենատարբեր տեսակի հայտարարությունները։ Որովհետեւ եթե մենք խոսում ենք առաջիկա ընտրակաշառքի, չգիտեմ, ընտրախախտման եւ այլնի մասին, նախ` օրենքը տվել է բոլոր հնարավորությունները, եւ ես կարծում եմ, այսօր այդ հնարավորությունները լիարժեք հնարավոր են դարձնում յուրաքանչյուրին վերահսկողություն իրականացնելու, ու, կարծում եմ, ազատորեն կարող են օգտվել այդ իրավունքներից` պայքարելով ցանկացած չարաշահման դեմ։
«Ազատություն». - Ես ուզում եմ ուշադրություն դարձնել, որ այս անգամ, հակառակը, սպասումները մի առումով, սրտին մխիթարանք շարքից, նույնիսկ լավատեսական են. համարում են, որ քանի որ լուրջ մրցակից չունի, մրցակիցներ չունի գրեթե իշխանությունը այս ընտրություններում, գուցե ձեռնպահ կմնա ապավինելու օլիգարխիային, թաղի հեղինակությունների ծառայություններին, ընտրակաշառքներին, եւ գուցե մրցակցային չեն լինի, բայց` գուցե ավելի ազատ, արդար ու թափանցիկ։ Համարո՞ւմ եք արդյոք, որ այս լավատեսությունը գուցե արդարացված է, թե՞...
Մուկուչյան. - Ես կարծում եմ, ամեն դեպքում, անկախ այն հանգամանքից, թե ինչ թեկնածուների կազմ մենք կունենանք, այնուամենայնիվ, հիշում ենք, որ նաեւ կային առաջարկություններ ԵԱՀԿ/ԺՀՄԻԳ [ԵԱՀԿ-ի Ժողովրդավարական հաստատությունների եւ մարդու իրավունքների գրասենյակ] դիտորդական առաքելության զեկույցում, դրանց մի մասը վերաբերում էր նաեւ ձեր հիշատակած խնդիրներին, առանձին դեպքերում դրանցով պայմանավորված ինչ-ինչ չարաշահումների եւ այլն։
Այս բոլորը այս ընթացքում, այսինքն` համապետական ընտրություններից հետո, Ազգային ժողովի ընտրություններից հետո, այս բոլոր խնդիրները դարձել են մանրակրկիտ քննարկման առարկա, եւ, բնական է, յուրաքանչյուր հարցի վերաբերյալ մենք ինքներս էլ հակված ենք գտնելու, որոնելու, ներդնելու նոր մոտեցումներ, նոր լուծումներ, որոնք իսպառ կբացառեն նկատված այն թերությունները, որոնք գրանցվել էին Ազգային ժողովի ընտրությունների ժամանակ։ Եվ ես, թերեւս, համոզված արդեն կարող եմ պնդել, որ առաջիկա ընտրությունների ժամանակ այն նկատված խախտումները, որոնք որ նկատվել են եւ այլն, գիտեք, խոսել իսպառ բացառելու համար ամեն ինչ, այսպես, իդեալականացնել, մի վայրկյան եթե մտածենք այդպես, իհարկե, դա որեւէ ընտրական համակարգում անգամ անհնար է, որովհետեւ միշտ կգտնվի, ենթադրենք, մեկ-երկու քաղաքացի, որոնք կփորձեն ինչ-ինչ չարաշահումներ անել, բայց այն, որ նկատված թերությունները, խախտումները եւ այլն, դրանք լինելու են հիմնական ուշադրության կենտրոնում, եւ ձեռնարկվելու է բոլոր միջոցները նման երեւույթները կանխելու եւ ընդհուպ փորձելու բացառել, ուրեմն, նմանատիպ ցանկացած դրսեւորումներ, դա, հաստատ, փաստ է լինելու, եւ կնկատվի նաեւ։
«Ազատություն». - Մի քիչ առաջ եմ անցնում, բայց արդյո՞ք արդեն իսկ խախտում է, որ դեռ չսկսած նախընտրական քարոզարշավը, օրինակ, նախագահը ընդունեց արդեն իսկ Ռամկավար ազատական կուսակցության ներկայացուցիչներին իր աշխատավայրում, որոնք հայտարարեցին աջակցության մասին. սա մշտապես ընտրություններին հետեւող Ռուբեն Թորոսյանի դիտարկումն էր, որ սա Ընտրական օրենսգրքի 18-րդ հոդվածի 6-րդ կետի պահանջների խախտում է։
Մուկուչյան. - Ես կարծում եմ` ե՛ւ մեր համար, ե՛ւ անգամ ընտրությունների գործընթացին հետեւող` նույնիսկ Ազգային ժողովի ընտրությունների ժամանակ հետեւող դիտորդների համար մի բան շատ պարզ էր, այսինքն, այդ պարոն Թորոսյանի խիստ կամայական ու յուրօրինակ մեկնաբանումներն ու ընկալումներն էին Ընտրական օրենսգրքի նկատմամբ։
Նախ, առաջինը, պետք է, երեւի թե, նկատել, որ, համենայն դեպս, Ընտրական օրենսդրությունը, որը հանդիսանում է ընտրական իրավունքի, այսպես ասենք` գիտության առարկան, վերջին հաշվով, գիտություն է եւ մի քիչ երեւի ավելի խորը մասնագիտական մոտեցում է պահանջում, եւ ոչ թե խիստ յուրօրինակ ու կամայական մեկնաբանումներ, երբ մենք չունենք սկսված նախընտրական քարոզարշավ, ավելին՝ երբ այն փուլը, որի մասին վերջինս խոսում էր, անգամ առաջադրումները սկսված չէին։
Հիմա շատ տրամաբանական հարց է՝ եթե չկա անգամ առաջադրում, դեռ չեմ խոսում գրանցման մասին, չեմ խոսում նախտընտրական քարոզչության մասին, նման պարագայում որեւէ մեկը չի կարող դատողություն անել, թե ովքեր են լինելու առաջիկայում այդ թեկնածուները, որպեսզի հետեւի բոլորի գործողություններին եւ դրանցով պայմանավորված դատողություններ անի։
«Ազատություն»․ - Սերժ Սարգսյանի առաջադրման մասին հայտնի էր շաբաթներ առաջ։
Մուկուչյան․ - Համենայնդեպս, այստեղ ընդհանրապես ընտրախախտման մասին խոսք լինել չի կարող, որովհետեւ Ընտրական օրենսգիրքը խիստ հստակ ուրվագծել է այն ժամանակահատվածը, որի ընթացքում գործում են նախընտրական քարոզչության համար սահմանված սահմանափակումները։
«Ազատություն»․ - Գալիք ընտրությունների հետ կապված եւս մեկ մտավախություն կա, որ քաղաքական հիմնական դերակատարների չմասնակցության հետեւանքը կլինի նաեւ ընտրողների ցածր մասնակցությունը։ Կարո՞ղ ենք նման կանխատեսում անել։
Մուկուչյան․ - Դժվար է նման կանխատեսում անել։ Այնուամենայնիվ, պետք է նկատի ունենալ մի բան, որ Ազգային ժողովի ընտրությունների ժամանակ, երբ մենք նայում էինք քաղաքական ուժերին, որոնք որ մասնակցում էին, պետք է ընկալել, որ այդ քաղաքական ուժերից յուրաքանչյուրը ուներ համախոհների բավականին մեծ բանակ, եւ քաղաքական ուժերից յուրաքանչյուրը անում էր ամեն ինչ, որպեսզի իր ընտրողներին քարոզեր, որպեսզի վերջիններս գային ընտրական տեղամասեր, մասնակցեին քվեարկությանը եւ այլն։ Իհարկե, հիմա այս գործոնը չի լինելու։
Մյուս կողմից, նաեւ ձմռան խնդիր կա, որովհետեւ նախորդ ընտրությունները մենք անցկացնում էինք մայիսին։
Այսինքն, այստեղ կան գործոններ, որոնք որոշակի ազդեցություն, թերեւս, կունենան։ Բայց թե ինչպիսին կլինի ակտիվությունը` դա երեւի պայմանավորված կլինի նաեւ ընտրապայքարով եւ նախընտրական քարոզարշավի գործընթացներով, որոնք հետագայում կնպաստեն մասնակցության թվի աճին կամ պակասեցմանը։
«Ազատություն»․ - Ընտրությունից ընտրություն գրեթե միշտ ընդդիմությունը պնդում է, որ իշխանությունները ընտրությունները կեղծում են բացակաների, մահացածների, ուռճացված ցուցակների միջոցով։ Վերջերս հայտարարվեց, որ 15 հազարով ավելացել է ընտրողների թիվը, եւ թիվ 1 ընտրատարածքում անցկացված լրացուցիչ ընտրություններից հետո մեր գործընկերը նույնիսկ փորձել էր գտնել ընտրացուցակում նշված մի հասցե, որը ընդհանրապես գոյություն չէր ունեցել։ Ճիշտ է, դա Անձնագրային եւ վիզաների վարչության խնդիրն է, բայց որպես ընտրական գործընթացները վերահսկող` ԿԸՀ-ն ի՞նչ է անում այս ուղղությամբ, որպեսզի մինիմումի հասցնի նման փաստերը։
Մուկուչյան․ - Այդ հայտարարությունները մեզ էլ են ծանոթ, որովհետեւ, չգիտես ինչու, այդ դեպքերում կիրառվում էր «ուռճացում» տերմինը։ Նախ ասեմ, որ նշված տերմինի օգտագործումը այս պարագայում ընդհանրապես անընդունելի է, որովհետեւ «ուռճացում» բառը, գոնե եթե նայում ենք այդ բառի ստուգաբանությանը, պարզ է դարձնում մի բան․ այսինքն՝ կա ինչ-որ մի երեւույթ, որը ուռճացվել է, այսինքն` ընդլայնվել է վերջինիս ծավալը։ Սա է ուռճացումը։ Այստեղ ընդհանրապես ուռճացման մասին խոսք լինել չի կարող, որովհետեւ թիվ մեկ խնդիրը դա այն մեթոդն է, որով կազմվում են ընտրողների ցուցակները։
Կան տարբեր մեթոդներ։ Կա մեթոդ, որի համար հիմք են վերցվում Բնակչության պետական ռեգիստրում գրանցվածների տվյալները, ինչպես մեզ մոտ է արվում։ Կան երկրներ, որոնք, օրինակ, ընտրություններից 6 ամիս առաջ հայտարարում են, որ այն անձինք, ովքեր ցանկանում են մասնակցել ընտրություններին, պետք է դիմեն, եւ վերջիններիս տվյալների հիման վրա վրա կազմում են առանձին ընտրական ցուցակներ։
Ինչ վերաբերում է 15 հազար աճին Ազգային ժողովի ընտրությունների հետ համեմատած, դրա վերաբերյալ Ոստիկանության վիզաների եւ անձնագրային վարչությունը նաեւ մանրամասն պարզաբանում ներկայացրեց, թե յուրաքանչյուր թվի աճը ինչով է պայմանավորված։ Դա մի դեպքում 18 տարին լրանալն էր, մի դեպքում՝ քաղաքացիություն ստացողների թիվն էր, եւ այս պարագայում, եթե առաջանում է ինչ-որ թվի ավելացում, նվազեցում, յուրաքանչյուր պարագայում պետք է հասկանալ՝ իսկ ինչո՞ւ է ավելացել, եւ եթե այդ ամենի ողջամիտ պարզաբանում է, կարծում եմ` պետք է ողջամտորեն ընդունել դա։
Ավելին ասեմ՝ վերջին շրջանում մենք մասնակցել ենք տարբեր տեղերում ընտրությունների, նկատի ունեմ միջազգային փորձը այս առումով, եղել են նաեւ դեպքեր, երբ ընտրողների ցուցակներում առկա են եղել ե՛ւ մահացածների անուններ, առկա են եղել ոչ ճիշտ հասցեներ, եւ այլն։ Սա իսպառ բացառել ու ստանալ իդեալական ցուցակ անհնար է, թեկուզեւ այն պատճառով, որ քվեարկության նախորդ օրը կարող են մարդիկ մահանալ եւ նրանց անունները, բնական է, լինելու են ցուցակում։
Այստեղ կարեւոր երկրորդ խնդիրն է, որ այն անձինք, ում անունները ներառված են ցուցակում, բայց իրենք ֆիզիկապես բացակայում են Հայաստանի Հանրապետությունից, նրանք չմասնակցեն քվեարկությանը։ Սրանք տարբեր խնդիրներ են, որովհետեւ եթե մենք ունենք անգամ ցուցակ, որը իրենում ունի բավականին շատ թերություններ, բայց, ենթադրենք, այդ ցուցակից գալիս է մասնակցելու երեք քաղաքացի, ոչ մեկի մոտ խնդիր չի առաջանա, որովհետեւ այդ քաղաքացիները բնակվում էին, եկան ներկայացան, գնացին։
Հետեւաբար, այս պարագայում պետք է նայել, որ ընտրական գործընթացի նկատմամբ վերահսկողություն կա՞, թե՞ չկա։ Իսկ ես կարծում եմ, որ բոլոր հնարավոր մեխանիզմները կան լիարժեք վերահսկելու։
«Ազատություն»․ - Դարձյալ թիվ 1 ընտրատարածքի մասին․ այդ ընտրատարածքում թեկնածու Ստյոպա Սաֆարյանը, երբ գնում էր Սահմանադրական դատարան ընտրությունների օրինականությունը վիճարկելու, հիմք էր ընտրել ընտրողների անձնագրերի դրոշմակնիքների անհետացումը։ Որոշ դեպքերում 10-15 րոպե հետո դրոշմակնիքները անհետացել են։ Դուք պարզաբանում տվեցիք, որ հիմա զբաղվում եք դրանով։ Բայց, ի վերջո, կարելի՞ է բացառել, որ նախագահական ընտրություններում նման խնդիրներ չեն առաջանալու։
Մուկուչյան․ - Թանաքանյութի հետ կապված, մոտ 15-16 տեսակի նոր նմուշներ ենք ստացել, որոնք բոլորը փորձարկել ենք, ընտրվել է լավագույնը։ Թանաքանյութը կստացվի, կհրավիրենք ե՛ւ զանգվածային լրատվամիջոցների ներկայացուցիչներին, ե՛ւ դիտորդներ, ե՛ւ վստահված անձինք, բոլորը կտեսնեն ինչ թանաքանյութ է։ Այդ թանաքանյութը համապատասխան կպահեստավորվի։ Յուրաքանչյուրին կտրվի նաեւ կնքվելուց հետո այդ դրոշմակնիքի թանաքի պահպանման վայրի կնքված լինելը հավաստել նաեւ սեփական ստորագրությամբ, որպեսզի համոզվեն, որ հենց այդ թանաքներն են տրամադրվելու տեղամասերին։
Բացի դրանից, մենք դա դարձնելու ենք առանձին նյութ նաեւ ուսումնական մեր ամբողջ գործընթացի, որովհետեւ հունվարի 20-ից հետո, երբ արդեն կձեւավորվեն տեղամասային ընտրական հանձնաժողովները, մենք նախատեսում ենք մոտ 16 հազար քաղաքացիների ուսուցում 19 օրում՝ տեղամասային ընտրական հանձնաժողովների, եւ կոմպոնենտներից մեկը լինելու է այս խնդիրը։
Կտպագրենք առանձին ուղեցույց, որը կվերաբերի բացառապես թանաքանյութի օգտագործմանը` սկսած թանաքի ճիշտ թափահարումից, վերջացրած դրոշմակնքման գործով: Րոպեներ կան այնտեղ, որովհետեւ իրականում ինքը բավականին սպեցիֆիկ նյութ է, եւ, օրինակ, տեխնիկական նկարագրում ամրագրված է, որ թանաքանյութը առնվազն յոթ րոպե պետք է թափահարվի: Սպեցիֆիկ քիմիական նյութ է, որը եթե պետք է ապահովի այդ նորմալ արդյունքը, բնական է, որոշակի պահպանման եւ ճիշտ օգտագործման կանոնները պետք է պահպանել:
«Ազատություն». - Կարծում եք` հարցը դրանով կլուծվի՞:
Մուկուչյան. - Ես կարծում եմ, որ այս անգամ ձեռնարկված բոլոր միջոցները, նաեւ հաշվի առնելով նախկին փորձի հիման վրա իրականացված թանաքանյութի որակի բարելավման աշխատանքները, կբերեն նրան, որ առաջիկայում այս խնդիրը ընդհանրապես չի կարող լինել:
Ինչ վերաբերում է ընդհանուր ընտրություններին, վկայակոչեցիք թիվ 1 ընտրատարածքը, ես ինքս եղել եմ այդ ընտրատարածքի մոտ 22 տեղամասերում. փաստեցինք, որ անգամ այն տեղամասերում, որտեղ նման խնդիրներ էին առաջացել, իսկ դրանք եղել են խիստ մասնավոր դեպքեր, թեկնածու Ստյոպա Սաֆարյանի վստահված անձինք փաստում էին, որ իրենց լիակատար իրավունք է տրված վերահսկելու ամբողջը, եւ իրենք չեն հայտնաբերել գեթ մեկ դեպք, երբ քաղաքացին երկրորդ անգամ գա քվեարկելու:
«Ազատություն». - Խոստումներ են տրվել Եվրամիությանը, Եվրամիությունը ակնկալում է արդար, թափանցիկ ընտրություններ, եւ ամեն ընտրության ժամանակ խոսվում է ընտրությունից առաջ քաղաքական կամքի մասին: Այսինքն, եթե ընտրություններում թերանում են, պատճառը քաղաքական կամքի բացակայությո՞ւնն է, ո՞րն է պատճառը:
Մուկուչյան. - Նախորդ ընտրությունների հետ կապված եթե մենք, այնուամենայնիվ, նկատի ունեինք ինչ-ինչ դեպքեր, ինչ-ինչ հանգամանքներ, որոնք տեղի են ունենում, դրանք չի կարելի երբեւէ որակել ինստիտուցիոնալ բնույթի խախտումներ, կամ որ դրանք եղել են ուղղորդված, մասսայական բնույթ կրող խախտումներ: Առանձին դեպքեր միշտ էլ հնարավոր են, դրա համար ե՛ւ Քրեական օրենսգիրքը, ե՛ւ Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ օրենսգիրքը նախատեսել են նորմեր եւ այդ երեւույթների դեմ պայքարելու ընթացակարգեր:
Ինչ վերաբերում է քաղաքական կամքին, ապա քաղաքական կամքի դրսեւորում է հենց, որ տեղի չեն ունենում ինստիտուցիոնալ բնույթ կրող, ուղղորդված խախտումներ: Ես կարծում եմ, որ այն առկա է եղել Ազգային ժողովի ընտրությունների ժամանակ, եւ հենց դա էր պատճառը, որ արձանագրվեց առաջընթաց նախորդ բոլոր ընտրությունների նկատմամբ: Ես համոզված կարող եմ պնդել, որ այն լիարժեք ծավալով գործելու է նաեւ առաջիկա համապետական ընտրությունների ժամանակ:
«Ազատություն». - Բայց նույն Ազգային ժողովի ընտրությունների վերաբերյալ ԵԱՀԿ/ԺՀՄԻԳ-ի հաշվետվության մեջ արձանագրված է, որ վստահության բացակայությունը քաղաքական կուսակցությունների եւ ընտրական գործընթացների ներգրավման նկատմամբ լուրջ խնդիր է: Այս առումով կարծես առաջընթաց չկա: Հասարակությունը վստահո՞ւմ է ընտրական ընտրական գործընթացներին:
Մուկուչյան. - Իրականում, իհարկե, ընտրական համակարգի նկատմամբ վստահությունը խիստ կարեւոր գործոններից մեկն է, եւ ես կարծում եմ, որ այստեղ անելիք ունեն ոչ միայն պետական մարմինները: Այստեղ խնդիր եւ անելիք ունի մեր ողջ հասարակությունը: Որովհետեւ ես ինքս եղել եմ բազմաթիվ եվրոպական երկրներում, հետեւել ենք ընտրական գործընթացներին, եւ, ցավոք, ես չեմ հանդիպել որեւէ դեպք, երբ ընտրական գործընթացը չսկսած` քաղաքական ուժերը խոսեն ոչ թե հնարավոր ընտրախախտումների դեմ պայքարի մասին, այլ խոսեն, որ, միեւնույն է, ամեն ինչ խախտվելու է:
«Ազատություն». - Փորձն է ստիպում հոռետես լինել:
Մուկուչյան. - Գիտեք, այստեղ փորձի խնդիր չէ: Թանաքանյութի մասին էինք մենք խոսում: Բազմաթիվ առիթներով բոլորը քննադատում էին, դրա տակ ամենատարբեր տեսակի շահարկումներ էին դրվում, որ դա արվել է միտումնավոր, հյուսվում էին ամենատարբեր տեսակի տեսակետներ եւ այլն, բազմաթիվ անգամ պարզ, հրապարակային հայտարարել ենք` եթե որեւէ մեկը կարծում է, որ ԿԸՀ-ն ինչ-որ բանում թերացել է, ԿԸՀ-ն ձեռք չի բերել այն նյութը, որը պետք է ձեռք բերեր, խնդրեմ, դուք բերեք այդ նյութը, օգնեք, եկեք աջակցեք, ազատ ենք ցանկացած համագործակցության:
Ես կարծում եմ, այս պարագայում շատ կարեւոր է այդ խնդիրը, որ, օրինակ, երբ ընտրական գործընթացը սկսվում է, եւ գործընթացին մասնակցող բոլոր քաղաքական ուժերին տրված են նման լայն հնարավորություններ, ապա առաջին հերթին պետք է մտածել ոչ թե դեռեւս չսկսված ընտրական գործընթացի վերաբերյալ անել խիստ բացասական դատողություններ, այլ ընդհակառակը` ճիշտ կերպ մտածել իրենց տրված իրավունքների իրականացման մասին, ինչը կհանգեցնի նրան, որ վերահսկելիությունը ավելի կմեծանա, իսկ դրանով պայմանավորված` նաեւ հնարավոր չարաշահումների հնարավորությունը [կնվազի]:
