«Ռուսաստանի թունավոր խորքային պետությունը». - այսպես է վերնագրված Քարնեգի հիմնադրամի Կովկասի հարցերով ավագ փորձագետ Թոմաս դե Վաալի` The National Interest պարբերականում հրապարակված վերլուծությունը, որտեղ նա զուգահեռներ է անցկացնում Ռուսաստանի եւ Թուրքիայի իրականությունների միջեւ:
«20 տարի առաջ Միխայիլ Գորբաչովի դեմ պուտչը ձախողվեց, ինչը փոխեց աշխարհը: Այդ եղանակով հեղաշրջման ծրագրումն ու տապալումը խորհրդային ղեկավարների համար կոլեկտիվ ինքնասպանության էր նման եւ նրանց «կարապի երգն» էր` համահունչ Չայկովսկու «Կարապի լիճը» բալետին, որ այդ օրերին հեռարձակվում էր Առաջին ալիքով», - գրում է դե Վաալը: Չնայած Գորբաչովին տապալել
փորձող 8-հոգանոց արտակարգ հանձնաժողովի անվանական ղեկավարը փոխնախագահ Գենադի Յանաեւն էր, նա ինքը հիմնվում էր անվտանգության պաշտպանական համակարգի երեք առանցքային կերպարների` պաշտպանության նախարար Դմիտրի Յազովի, ներքին գործերի նախարար Բորիս Պուգոյի եւ ՊԱԿ-ի` ԿԳԲ-ի ղեկավար Վլադիմիր Կրյուչկովի վրա, նշում է փորձագետը:
Թոմաս դե Վաալը գրում է, որ հետագայում Բորիս Ելցինը կարողացավ ճնշել այդ կառույցը, սակայն այն չվերացրեց: ՊԱԿ-ԿԳԲ-ն վերանվանվեց մի քանի անգամ, բայց երբեք այսպես ասած մաքրման չենթարկվեց, եւ այնտեղ աշխատող պաշտոնյաները շարունակեցին աշխատել:
Թուրքիան, գրում է դե Վաալը, զարմանալիորեն նման պատմություն է ներկայացնում: Վերջին տասնամյակի Թուրքիայի պատմությունը հետեւյալն է` վարչապետ Ռեջեփ Էրդողանը փորձում է հնազանդեցնել երկրի զինվորական ղեկավարությանը, որը ժամանակին հնազանդեցրել էր բազմաթիվ քաղաքացիական իշխանություններ: Այս պատմությունը իր գագաթնակետին հասավ 2011 թվականի օգոստոսին, երբ Էրդողանը ստիպեց զինվորական վերնախավին զանգվածաբար հրաժարական տալ:
Սակայն Թուրքիայի անվտանգության կառույցները ավելի խորն են, ընդգծում է Թոմաս դե Վաալը եւ հավելում, որ ժամանակակից Թուրքիան ունի նաեւ ռազմական եւ անվտանգության կառույցների վրա հիմնված իր ստվերային համակարգը, որ հայտնի է որպես «խորքային պետություն»` մի խումբ մոլեռանդներ, ովքեր իրենց նվիրել են քեմալական պետության գրեթե սուրբ համարվող գաղափարի պաշտպանությանը ամեն տեսակ այլախոհներից:
«Խորքային պետությունը» կապված է բանակի եւ հետախուզության հետ: Այն հարվածում է հանկարծակի, ինչպես Ստաբուլում 2007 թվականին հայազգի լրագրող եւ խմբագիր Հրանտ Դինքի սպանությունն էր, որից հետո մամուլում տեղեկություն հայտնվեց, որ Դինքի մարդասպանին ոստիկանության աշխատակիցները պաշտպանել են, իսկ ապացույցները` կոծկել, նշում է փորձագետը:
Նման մի բան էլ տեղի է ունեցել հետխորհրդային Ռուսաստանում: Խորհրդային ժամանակներում ՊԱԿ-ը` ԿԳԲ-ն պետության սիրտն էր: Անգամ Խորհրդային Միության փլուզումից հետո այդ կառույցի ժառանգորդը գոնե մասամբ չի բարելավվել: Ու թեեւ Վլադիմիր Պուտինը ավելի ժողովրդավար պայմաններում ապրող հասարակություն է ղեկավարում, սակայն Ռուսաստանում էլ խորքային պետության պես մի բան է ձեւավորվել, որի արտահայտությունները ժամանակ առ ժամանակ ցնցում են:
Երկու ականավոր լիբերալ քաղաքական գործիչների` Գալինա Ստարովոյտովայի եւ Սերգեյ Յուշենկովի սպանությունները, Յուրի Շեկոչիխինի թունավորումը կապված են անվտանգության համակարգի ստվերային անձանց հետ, ովքեր հնարավոր է ինքնուրույն են գործում, սակայն` կառավարությանը մոտ իրենց բարեկամների լուռ համաձայնությամբ: Թոմաս դե Վաալը սպանությունների այս շարքում նշում է նաեւ Աննա Պոլիտկովսկայայի եւ Ալեքսանդր Լիտվինենկոյի սպանությունները եւ հարց տալիս` ի՞նչ ընդհանրություն ունեն շատ տարբեր մարդկանց այս սպանությունները. միայն մեկ բան` բոլոր զոհերը բացեիբաց քննադատում էին Ռուսաստանի պետական ղեկավարությանը:
Այն, ինչ արմատավորել է ԿԳԲ-ի վետերան Պուտինը, խնդիր չէր լինի Անդրոպովի կամ Կրյուչկովի ժամանակաշրջանում, եզրափակում է դե Վաալը` հավելելով. - «Բայց դա թույն է Ռուսաստանի պետության համար, դա անպատժելիության մթնոլորտ է, այդ մթնոլորտում հնարավոր են ապօրինի գործողություններ եւ նույնիսկ պատվիրված սպանություններ, թեպետ պարտադիր չէ, որ դրանք պատվիրված լինեն ամենավերեւից»։
«20 տարի առաջ Միխայիլ Գորբաչովի դեմ պուտչը ձախողվեց, ինչը փոխեց աշխարհը: Այդ եղանակով հեղաշրջման ծրագրումն ու տապալումը խորհրդային ղեկավարների համար կոլեկտիվ ինքնասպանության էր նման եւ նրանց «կարապի երգն» էր` համահունչ Չայկովսկու «Կարապի լիճը» բալետին, որ այդ օրերին հեռարձակվում էր Առաջին ալիքով», - գրում է դե Վաալը: Չնայած Գորբաչովին տապալել
փորձող 8-հոգանոց արտակարգ հանձնաժողովի անվանական ղեկավարը փոխնախագահ Գենադի Յանաեւն էր, նա ինքը հիմնվում էր անվտանգության պաշտպանական համակարգի երեք առանցքային կերպարների` պաշտպանության նախարար Դմիտրի Յազովի, ներքին գործերի նախարար Բորիս Պուգոյի եւ ՊԱԿ-ի` ԿԳԲ-ի ղեկավար Վլադիմիր Կրյուչկովի վրա, նշում է փորձագետը:
Թոմաս դե Վաալը գրում է, որ հետագայում Բորիս Ելցինը կարողացավ ճնշել այդ կառույցը, սակայն այն չվերացրեց: ՊԱԿ-ԿԳԲ-ն վերանվանվեց մի քանի անգամ, բայց երբեք այսպես ասած մաքրման չենթարկվեց, եւ այնտեղ աշխատող պաշտոնյաները շարունակեցին աշխատել:
Թուրքիան, գրում է դե Վաալը, զարմանալիորեն նման պատմություն է ներկայացնում: Վերջին տասնամյակի Թուրքիայի պատմությունը հետեւյալն է` վարչապետ Ռեջեփ Էրդողանը փորձում է հնազանդեցնել երկրի զինվորական ղեկավարությանը, որը ժամանակին հնազանդեցրել էր բազմաթիվ քաղաքացիական իշխանություններ: Այս պատմությունը իր գագաթնակետին հասավ 2011 թվականի օգոստոսին, երբ Էրդողանը ստիպեց զինվորական վերնախավին զանգվածաբար հրաժարական տալ:
Սակայն Թուրքիայի անվտանգության կառույցները ավելի խորն են, ընդգծում է Թոմաս դե Վաալը եւ հավելում, որ ժամանակակից Թուրքիան ունի նաեւ ռազմական եւ անվտանգության կառույցների վրա հիմնված իր ստվերային համակարգը, որ հայտնի է որպես «խորքային պետություն»` մի խումբ մոլեռանդներ, ովքեր իրենց նվիրել են քեմալական պետության գրեթե սուրբ համարվող գաղափարի պաշտպանությանը ամեն տեսակ այլախոհներից:
«Խորքային պետությունը» կապված է բանակի եւ հետախուզության հետ: Այն հարվածում է հանկարծակի, ինչպես Ստաբուլում 2007 թվականին հայազգի լրագրող եւ խմբագիր Հրանտ Դինքի սպանությունն էր, որից հետո մամուլում տեղեկություն հայտնվեց, որ Դինքի մարդասպանին ոստիկանության աշխատակիցները պաշտպանել են, իսկ ապացույցները` կոծկել, նշում է փորձագետը:
Նման մի բան էլ տեղի է ունեցել հետխորհրդային Ռուսաստանում: Խորհրդային ժամանակներում ՊԱԿ-ը` ԿԳԲ-ն պետության սիրտն էր: Անգամ Խորհրդային Միության փլուզումից հետո այդ կառույցի ժառանգորդը գոնե մասամբ չի բարելավվել: Ու թեեւ Վլադիմիր Պուտինը ավելի ժողովրդավար պայմաններում ապրող հասարակություն է ղեկավարում, սակայն Ռուսաստանում էլ խորքային պետության պես մի բան է ձեւավորվել, որի արտահայտությունները ժամանակ առ ժամանակ ցնցում են:
Երկու ականավոր լիբերալ քաղաքական գործիչների` Գալինա Ստարովոյտովայի եւ Սերգեյ Յուշենկովի սպանությունները, Յուրի Շեկոչիխինի թունավորումը կապված են անվտանգության համակարգի ստվերային անձանց հետ, ովքեր հնարավոր է ինքնուրույն են գործում, սակայն` կառավարությանը մոտ իրենց բարեկամների լուռ համաձայնությամբ: Թոմաս դե Վաալը սպանությունների այս շարքում նշում է նաեւ Աննա Պոլիտկովսկայայի եւ Ալեքսանդր Լիտվինենկոյի սպանությունները եւ հարց տալիս` ի՞նչ ընդհանրություն ունեն շատ տարբեր մարդկանց այս սպանությունները. միայն մեկ բան` բոլոր զոհերը բացեիբաց քննադատում էին Ռուսաստանի պետական ղեկավարությանը:
Այն, ինչ արմատավորել է ԿԳԲ-ի վետերան Պուտինը, խնդիր չէր լինի Անդրոպովի կամ Կրյուչկովի ժամանակաշրջանում, եզրափակում է դե Վաալը` հավելելով. - «Բայց դա թույն է Ռուսաստանի պետության համար, դա անպատժելիության մթնոլորտ է, այդ մթնոլորտում հնարավոր են ապօրինի գործողություններ եւ նույնիսկ պատվիրված սպանություններ, թեպետ պարտադիր չէ, որ դրանք պատվիրված լինեն ամենավերեւից»։