Հարց. -Նախ անդրադառնանք ապրիլի 24-ին ընդառաջ Ձեր հայտնի ելույթին։ Ըստ Ձեզ, ո՞րն էր այդ ելույթի ազդեցությունը։
Պատասխան. - Դժբախտաբար Թուրքիայի ժողովուրդը ոչինչ չգիտի իր անցյալի, պատմության մասին: Թուրքիան ստեղծվել է մեծ ստի վրա և մեծ հանցանքի վրա: Թուրքերը հայերի մասին միայն մեկ նախադասություն գիտեն, թե հայերը դավաճաններ են՝ «նրանք դավաճանել են մեզ, դրա համար մենք ստիպված ենք եղել նրանց ուղարկել հեռու»: Նրանք չգիտեն, թե ինչեր են արել հայերն այստեղ, չգիտեն նախկին պատգամավորների մասին, ես ցանկանում էի ցույց տալ բոլորին, որ այս երկրում եղել են հայազգի պատգամավորներ, և նրանց երազանքը միասին խաղաղ ապրելն էր, նրանք չէին ցանկանում բաժանել երկիրը, որովհետև գիտեին, որ յուրաքանչյուր քաղաքում հայ կար և հարկավոր էր գտնել միասին ապրելու եղանակը, պատգամավորները այդպիսի երազանքներ ունեին: Ես ցույց տվեցի այդ մարդկանց դեմքերը, խոսեցի նրանց երազանքների մասին: Շատ ազդեցիկ ստացվեց, ելույթիցս հետո որոշ պատգամավորներ մոտեցել ու հարցնում էին՝ «իսկապե՞ս հայ պատգամավորներ են եղել խորհրդարանում»: Ես ցույց տվեցի նրանց, որ «այդ դուք եք դավաճանել հայերին, գետնով տվել միասին ապրելու նրանց երազանքը»: Կարծում եմ՝ այս պատճառով այդ ելույթը մեծ արձագանքի արժանացավ և՛ Թուրքիայում, և՛ Հայաստանում ու աշխարհի հայերի շրջանում։
Հարց. - Կարող ե՞նք ասել, որ Թուրքիայի խնդիրը ոչ միայն ծայրահեղական տրամադրությունն է, այլև տեղեկության, գիտելիքի պակասը:
Պատասխան. - Այո, դժբախտաբար, Թուրքիայում գիտելիքի լուրջ պակաս կա, նրանք թաքցնում են անցյալը, չեն ցանկանում բացել սև արկղը, հիմա մենք խնդրում ենք նրանց բացել սև արկղիկը: Թուրքերն ասում են՝ «այս երկրի հիմնադիրները հերոսներ են», իսկ մենք ասում ենք՝ «այդ մարդիկ Հայոց ցեղասպանության մեղավորներն են», սա լուրջ խնդիր է թուրքական ժողովրդի համար, քանի որ Թալեաթ փաշան, Էնվեր փաշան այս երկրում դեռ ապրում են որպես հերոսներ, իսկ նրանց անուններով փողոցներ կան։ Պատկերացնու՞մ եք Գերմանիայում քայլեք Հիտլերի անունը կրող փողոցով, նույն պատմությունն է. արդեն հարյուր տարի է մենք ապրում ենք մի երկրում, որտեղ Թալեաթ, Էնվեր և Ջեմալ փաշաները հերոսներ են: Մենք ցանկանում ենք փոխել սա, ոչ միայն հայերի համար, այլև բոլոր մյուսների համար: Այս երկրում այդ հանցանքը, ցավոք, դեռ շարունակվում է, հիմա էլ տեղի է ունենում քրդական քաղաքներում, որոնք ժամանակին նաև հայկական քաղաքներ էին: Դիարբեքիրի Սուրը, որը նաև հայկական քաղաք էր, այսօր ռմբակոծվում է, քրդերը նույն բանի միջով են անցնում հարյուր տարի անց, որովհետև Թուրքիան չի առերեսվել հանցանքին, որն էլ հիմա դժբախտաբար շարունակվում է:
Հարց. - Բունդեսթագի բանաձևը, ըստ Ձեզ, ազդե՞ց Եվրամիության հետ Թուրքիայի հարաբերությունների վրա:
Պատասխան. - Այսօր պետական գաղափարախոսությանը Եվրամիությունը ընդհանրապես չի հետաքրքրում: Իշխանությունները ժողովրդավարության մասին բոլոր քննարկումների դեմն առնում են: Արևմուտքից եկած ցանկացած գաղափարի նրանք արձագանքում են նույն կերպ՝ «նրանք ցանկանում են բաժանել Թուրքիան»: Դա շատ մեծ վախ՝ պարանոյա է Թուրքիայում, որը միշտ է եղել այս պետությունում և հիմա շատ է սրվել, ամեն ինչի համար Արևմուտքին են մեղադրում: Եվրոպայի կողքին լինելու համար պետք է ժողովրդավարության առումով զարգացում ունենալ, իսկ լինել ժողովրդավար՝ նշանակում է, որ հայերը, քրդերն ու թուրքերը հավասար են։ 100 տարի առաջ այս խնդիրը չլուծվեց, երբ հայերը ժողովրդավարություն և հավասարություն էին պահանջում, հիմա էլ նույնը քրդերն են անում, իսկ Թուրքիան դժբախտաբար արձագանքում է նույն կերպ՝ սպանելով մարդկանց, ռմբակոծելով քաղաքներ։
Հարց. - Պարոն Փայլան, Պոլսո Հայոց պատրիարքի ընդհանուր փոխանորդ, արքեպիսկոպոս Արամ Աթեշյանի՝ Թուրքիայի նախագահին ուղղված նամակը մեծ քննադատության արժանացավ։ Հայաստանում որոշ մարդիկ ասում էին, որ Աթեշյանն այլընտրանք չուներ, դա այն գինն էր, որ վճարում են Թուրքիայում ապրելու համար։ Կարծում եք այդպես է՞։
Պատասխան. - Ամենևին, դա Թուրքիայում ապրող հայերի համար խայտառակություն է։ Վստահ եմ, որ Թուրքիայի հայերից որևէ մեկը Արամ սրբազանի պես չի մտածում, խայտառակություն էր բոլոր հայերի համար։ Անգամ եթե ստիպված էիր նման նամակ գրել, կարող էիր դիվանագիտորեն գրել, կարծում եմ՝ ինչ-որ մեկը այդ նամակը դրել էր Արամ սրբազանի առջև ու ստիպել ստորագրել, բայց նա կարող էր և չստորագրել։ 70-ականներին, երբ հայերի համար դժվար ժամանակներ էին, Շնորհք սրբազան ունեինք, ով երբեք նման նամակ չգրեց։ Մենք՝ Թուրքիայի հայերս, Արամ սրբազանի նման չենք մտածում։
Հարց. - Անդրադառնանք Հայաստան - Թուրքիա հարաբերություններին. արձանագրությունների ստորագրումից ու սառեցումից հետո ինչպե՞ս եք պատկերացնում երկու երկրների հարաբերությունների զարգացումը։
Պատասխան. - 20 տարի առաջ Հայաստանի համար Թուրքիան ավելի կարևոր էր տնտեսական պատճառներով։ Այսօր այդպես չէ, որովհետև Հայաստանը վարժվել է Թուրքիայի հետ փակ սահմանով ապրելուն, տնտեսական հարաբերություններ ունի Իրանի, Վրաստանի, Ռուսաստանի ու մյուս երկրների հետ։ […] Ազգայնական համակարգին փակ սահման է պետք, որ ցույց տա, թե Ադրբեջանը իր եղբայրն է, և մեղադրի հայերին ամեն ինչ համար, իշխող համակարգին թշնամի է պետք, իսկ թշնամին հայերն ու Հայաստանն են։ Այս խնդիրը լուծելու համար ավելի շատ ճնշում պետք է գործադրենք։ Պետք է փոխենք հանրությանը, ոչ թե կառավարությունը կամ Էրդողանին։ […] Թուրքիան ու Ադրբեջանն ասում են՝ «մենք եղբայրներ ենք, թուրքեր ենք», բայց ազգությունից բացի, նրանց տնտեսությունն է կապում. Ադրբեջանը ներդրումներ է անում Թուրքիայում, որի տնտեսությունը դրա կարիքը շատ ունի, իսկ Էրդողանը նաև բիզնեսմեն է, նրան հուզում է, թե փողը որտեղից է գալիս, գումարները գալիս են ոչ թե Արևմուտքից, այլ արաբական աշխարհից և Ադրբեջանից։ Նաև այս պատճառով է, որ Էրդողանին այսօր Եվրամիությունը քիչ է հետաքրքրում, և դա շատ վատ է ընդդիմադիրների և դեմոկրատների համար, և եթե ամեն ինչ այսպես մնա, կշարունակվի նաև Թուրքիայի ժխտողական քաղաքականությունը ցեղասպանության հարցում։
Հարցազրույցը՝ Նանե Սահակյանի, Տաթևիկ Լազարյանի, Արսեն Խառատյանի
