«Միացյալ Նահանգները մեղքի իր բաժինն ունի Հայաստանի եւ Թուրքիայի հարաբերությունների կարգավորման նպատակով վերջին տարիներին գործադրված ջանքերի ձախողման հարցում»: Նյու-Յորքի Կոլումբիայի համալսարանում այսօր հրապարակած իր ծավալուն մենագրության մեջ նման եզրահանգման է եկել ամերիկացի հայտնի քաղաքագետ-վերլուծաբան Դեյվիդ Ֆիլիպսը, ով նախկինում ակտիվորեն ներգրավված է եղել հայ-թուրքական երկխոսության գործընթացում:
Ֆիլիպսի գնահատմամբ, Օբամայի կառավարությունը բավարար քայլեր չի ձեռնարկել հայ -թուրքական արձանագրությունների վավերացումը Լեռնային Ղարաբաղի խնդրի հետ շաղկապելու` Թուրքիայի կեցվածքը կանխելու ուղղությամբ: Ամերիկացի քաղաքագետը Միացյալ Նահանգներին նաեւ կոչ է անում վերանայել հայ թուրքական հարաբերություններին առնչվող` Վաշինգտոնի ռազմավարությունը, ինչը հնարավորություն կտա Օսմանյան կայսրությունում 1915 թվականին տեղի ունեցած հայկական կոտորածները ցեղասպանություն որակելը դիտարկել իբրեւ տարբերակ:
«2009 թվականի ապրիլին Թուրքիա կատարած իր այցի ժամանակ Օբաման ձեռքից բաց թողեց արձանագրությունների վավերացումը ղարաբաղյան բանակցությունների հետ չկապելու հանգամանքը վերահաստատելու հնարավորությունը: Ամերիկյան պաշտոնատարները չկարողացան ճշգրտորեն գնահատել Թուրքիայում վավերացման հանդեպ եղած ընդդիմության աստիճանը», - իր մենագրությունում գրում է Ֆիլիպսը եւ շարունակում: - «Թեեւ ամերիկյան ազդեցությունը բավական էական էր արձանագրությունների ստորագրման հարցում, Օբամայի վարչակազմը բյուրոկրատիզացրեց գործընթացի շարունակությունը: Հարկ էր, որ Վաշինգտոնը հայ-թուրքական արձանագրությունների վավերացման հարցով հատուկ բանագնաց նշանակեր, որը շատ օգտակար դերակատարություն կարող էր ունենալ` գործընթացի տեմպը պահպանելու առումով: Դա կարեւոր կլիներ նաեւ Վաշինգտոնի ջանքերը համակարգելու, ինչպես նաեւ կողմերի ուշադրությունը նախապայմանների առաջադրումից հաջորդ քայլերի վրա կենտրոնացնելու հարցում»:
130 էջ ծավալ ունեցող այս մենագրությունը մանրամասն տեղեկատվություն եւ վերլուծական նյութ է պարունակում ինչպես երկխոսության ձախողման, այնպես էլ այն զարգացումների մասին, որոնք հանգեցրին 2007 թվականի վերջերին, Սերժ Սարգսյանի` նախագահի պաշտոնը ստանձնելուց մի քանի ամիս առաջ, Շվեյցարիայի միջնորդությամբ հաջողությամբ մեկնարկած գործընթացին: Գործընթաց, որին Վաշինգտոնը լիարժեքորեն սատարում էր:
Դեյվիդ Ֆլիպսն իր մենագրությունում նաեւ հիշեցնում է թուրք պաշտոնատարների այն հետեւողական պնդումները, ըստ որոնց արձանագրությունները կրում են Ղարաբաղի հետ կապին վերբերող ոչ բացահայտ` թաքնված հղումներ: Մասնավորապես, Թուրքիայի արտգործնախարարության անանուն մի պաշտոնյա Ֆիլիպսի հետ զրույցում ասել է, որ Երեւանի եւ Անկարայի միջեւ առկա էր ջենտլմենական համաձայնություն` երկկողմ կապերն ու Ղարաբաղի խնդիրն իբրեւ զուգահեռ գործընթացներ դիտարկելու վերաբերյալ: Թուրքիայում ԱՄՆ նախկին դեսպան Ջեյմս Ջեֆրին եւս քաղաքագետին ասել է, թե այդ գործընթացները միմյանցից ամբողջությամբ անջատ չեն:
«Ըստ Ջեֆրիի, Օբաման 2009-ի ապրիլին Թուրքիա կատարած այցի ընթացքում նախագահ Գյուլի կամ վարչապետ Էրդողանի հետ այդ գործընթացների` կապված չլինելու հարցը չի քննարկել: Փոխանակ դա անելու, Օբաման լռել է», - գրում է Ֆիլիպսը` հիշատակելով ամերիկացի մեկ այլ դիվանագետի խոսքերն այն մասին, թե Վաշինգտոնը Թուրքիայի կողմից արձանագրությունների` առանց նախապայմանների վավերացումից հրաժարման դեպքի համար նախատեսել էր պլան բ-ն: Այստեղ Ֆիլիպսը նշում է` «սակայն որեւէ ակնհայտ այլընտրանքային պլան չկար, բացի թերեւս Սարգսյանին համոզելը, որ վերջինս ստորագրությունը ետ վերցնելու փոխարեն միայն կասեցնի արձանագրությունները»:
Հիշեցնենք` 2010 թվականին Երեւան կատարած այցի ժամանակ Ֆիլիպսը խոսել էր Միացյալ Նահանգների կողմից Թուրքիայի հանդեպ առավել մեծ ճնշում գործադրելու անհրաժեշտության մասին: «Եթե Օբամայի վարչակազմն ամենաբարձր մակարդակով ճնշում չգործադի Անկարայի հանդեպ, այնտեղ արձանագրությունների վավերացման հավանականությունը կնվազի», - «Ազատություն» ռադիոկայանի հետ զրույցում այն ժամանակ ասել էր Ֆիլիպսը:
Մենագրության մեջ Ֆիլիպսը քննադատում է նաեւ Հայաստանին` այն բանի համար, որ Երեւանը համաձայնեց Անկարայի հետ հանդես գալ կարգավորման ճանապարհային քարտեզի մասին համատեղ հայտարարությամբ` 2009 թվականի ապրիլի 22-ին` Հայոց ցեղասպանության հիշատակի օրվանից ընդամենը երկու օր առաջ: Հեղինակն այստեղ մեջբերում է անանուն մի հայ պաշտոնյայի, ով հաստատել է, թե դա արվել է Ցեղասպանության ճանաչման խոստումից Օբամայի ետ կանգնելը հեշտացնելու համար:
«Վաշինգտոնը ցանկացել է, որ այդպիսով Օբաման պարտավորված չլինի իր ուղերձում օգտագործել «Ցեղասպանություն» բառը։ Թուրքերն ակնկալել են, որ մենք կհրաժարվենք, սակայն մենք մոլորեցրինք նրանց», - Ֆիլիպսին ասել է հայ պաշտոնյան:
Հեղինակը հիշեցնում է նաեւ, որ հիշյալ համատեղ հայտարարությունից հետ իշխանական կոալիցիային անդամակցող ՀՅԴ-ն իբրեւ բողոքի նշան լքեց կոալիցիան: Ըստ ամերիկացի քաղաքագետի, արձանագրությունները հազիվ թե վերակենդանանան իրենց ներկա տեսքով: Սակայն Ֆիլիպսը կարծում է, որ Հայաստանի եւ Թուրքիայի միջեւ սահմանը կարող է բացվել նաեւ առանց դրանց վավերացման:
Դեյվիդ Ֆիլիպսը 2001-2004 թվականներին համակարգում էր Միացյալ Նահանգների կողմից հովանավորվող` հայ-թուրքական հաշտեցման հանձնաժողովի աշխատանքները: Այդ հանձնաժողովի ստեղծումը, հիշեցնենք, հարուցել էր հայաստանյան որոշ շրջանակների, մասնավորապես Դաշնակցության սուր քննադատությունը:
Ֆիլիպսի գնահատմամբ, Օբամայի կառավարությունը բավարար քայլեր չի ձեռնարկել հայ -թուրքական արձանագրությունների վավերացումը Լեռնային Ղարաբաղի խնդրի հետ շաղկապելու` Թուրքիայի կեցվածքը կանխելու ուղղությամբ: Ամերիկացի քաղաքագետը Միացյալ Նահանգներին նաեւ կոչ է անում վերանայել հայ թուրքական հարաբերություններին առնչվող` Վաշինգտոնի ռազմավարությունը, ինչը հնարավորություն կտա Օսմանյան կայսրությունում 1915 թվականին տեղի ունեցած հայկական կոտորածները ցեղասպանություն որակելը դիտարկել իբրեւ տարբերակ:
«2009 թվականի ապրիլին Թուրքիա կատարած իր այցի ժամանակ Օբաման ձեռքից բաց թողեց արձանագրությունների վավերացումը ղարաբաղյան բանակցությունների հետ չկապելու հանգամանքը վերահաստատելու հնարավորությունը: Ամերիկյան պաշտոնատարները չկարողացան ճշգրտորեն գնահատել Թուրքիայում վավերացման հանդեպ եղած ընդդիմության աստիճանը», - իր մենագրությունում գրում է Ֆիլիպսը եւ շարունակում: - «Թեեւ ամերիկյան ազդեցությունը բավական էական էր արձանագրությունների ստորագրման հարցում, Օբամայի վարչակազմը բյուրոկրատիզացրեց գործընթացի շարունակությունը: Հարկ էր, որ Վաշինգտոնը հայ-թուրքական արձանագրությունների վավերացման հարցով հատուկ բանագնաց նշանակեր, որը շատ օգտակար դերակատարություն կարող էր ունենալ` գործընթացի տեմպը պահպանելու առումով: Դա կարեւոր կլիներ նաեւ Վաշինգտոնի ջանքերը համակարգելու, ինչպես նաեւ կողմերի ուշադրությունը նախապայմանների առաջադրումից հաջորդ քայլերի վրա կենտրոնացնելու հարցում»:
130 էջ ծավալ ունեցող այս մենագրությունը մանրամասն տեղեկատվություն եւ վերլուծական նյութ է պարունակում ինչպես երկխոսության ձախողման, այնպես էլ այն զարգացումների մասին, որոնք հանգեցրին 2007 թվականի վերջերին, Սերժ Սարգսյանի` նախագահի պաշտոնը ստանձնելուց մի քանի ամիս առաջ, Շվեյցարիայի միջնորդությամբ հաջողությամբ մեկնարկած գործընթացին: Գործընթաց, որին Վաշինգտոնը լիարժեքորեն սատարում էր:
Դեյվիդ Ֆլիպսն իր մենագրությունում նաեւ հիշեցնում է թուրք պաշտոնատարների այն հետեւողական պնդումները, ըստ որոնց արձանագրությունները կրում են Ղարաբաղի հետ կապին վերբերող ոչ բացահայտ` թաքնված հղումներ: Մասնավորապես, Թուրքիայի արտգործնախարարության անանուն մի պաշտոնյա Ֆիլիպսի հետ զրույցում ասել է, որ Երեւանի եւ Անկարայի միջեւ առկա էր ջենտլմենական համաձայնություն` երկկողմ կապերն ու Ղարաբաղի խնդիրն իբրեւ զուգահեռ գործընթացներ դիտարկելու վերաբերյալ: Թուրքիայում ԱՄՆ նախկին դեսպան Ջեյմս Ջեֆրին եւս քաղաքագետին ասել է, թե այդ գործընթացները միմյանցից ամբողջությամբ անջատ չեն:
«Ըստ Ջեֆրիի, Օբաման 2009-ի ապրիլին Թուրքիա կատարած այցի ընթացքում նախագահ Գյուլի կամ վարչապետ Էրդողանի հետ այդ գործընթացների` կապված չլինելու հարցը չի քննարկել: Փոխանակ դա անելու, Օբաման լռել է», - գրում է Ֆիլիպսը` հիշատակելով ամերիկացի մեկ այլ դիվանագետի խոսքերն այն մասին, թե Վաշինգտոնը Թուրքիայի կողմից արձանագրությունների` առանց նախապայմանների վավերացումից հրաժարման դեպքի համար նախատեսել էր պլան բ-ն: Այստեղ Ֆիլիպսը նշում է` «սակայն որեւէ ակնհայտ այլընտրանքային պլան չկար, բացի թերեւս Սարգսյանին համոզելը, որ վերջինս ստորագրությունը ետ վերցնելու փոխարեն միայն կասեցնի արձանագրությունները»:
Հիշեցնենք` 2010 թվականին Երեւան կատարած այցի ժամանակ Ֆիլիպսը խոսել էր Միացյալ Նահանգների կողմից Թուրքիայի հանդեպ առավել մեծ ճնշում գործադրելու անհրաժեշտության մասին: «Եթե Օբամայի վարչակազմն ամենաբարձր մակարդակով ճնշում չգործադի Անկարայի հանդեպ, այնտեղ արձանագրությունների վավերացման հավանականությունը կնվազի», - «Ազատություն» ռադիոկայանի հետ զրույցում այն ժամանակ ասել էր Ֆիլիպսը:
Մենագրության մեջ Ֆիլիպսը քննադատում է նաեւ Հայաստանին` այն բանի համար, որ Երեւանը համաձայնեց Անկարայի հետ հանդես գալ կարգավորման ճանապարհային քարտեզի մասին համատեղ հայտարարությամբ` 2009 թվականի ապրիլի 22-ին` Հայոց ցեղասպանության հիշատակի օրվանից ընդամենը երկու օր առաջ: Հեղինակն այստեղ մեջբերում է անանուն մի հայ պաշտոնյայի, ով հաստատել է, թե դա արվել է Ցեղասպանության ճանաչման խոստումից Օբամայի ետ կանգնելը հեշտացնելու համար:
«Վաշինգտոնը ցանկացել է, որ այդպիսով Օբաման պարտավորված չլինի իր ուղերձում օգտագործել «Ցեղասպանություն» բառը։ Թուրքերն ակնկալել են, որ մենք կհրաժարվենք, սակայն մենք մոլորեցրինք նրանց», - Ֆիլիպսին ասել է հայ պաշտոնյան:
Հեղինակը հիշեցնում է նաեւ, որ հիշյալ համատեղ հայտարարությունից հետ իշխանական կոալիցիային անդամակցող ՀՅԴ-ն իբրեւ բողոքի նշան լքեց կոալիցիան: Ըստ ամերիկացի քաղաքագետի, արձանագրությունները հազիվ թե վերակենդանանան իրենց ներկա տեսքով: Սակայն Ֆիլիպսը կարծում է, որ Հայաստանի եւ Թուրքիայի միջեւ սահմանը կարող է բացվել նաեւ առանց դրանց վավերացման:
Դեյվիդ Ֆիլիպսը 2001-2004 թվականներին համակարգում էր Միացյալ Նահանգների կողմից հովանավորվող` հայ-թուրքական հաշտեցման հանձնաժողովի աշխատանքները: Այդ հանձնաժողովի ստեղծումը, հիշեցնենք, հարուցել էր հայաստանյան որոշ շրջանակների, մասնավորապես Դաշնակցության սուր քննադատությունը:
